Usuario:Dunyaolkeleri/Azərbaycan

De Wikipedia, la enciclopedia libre

Azərbaycan və ya rəsmi adı ilə Azərbaycan Respublikası — Cənubi Qafqazda yerləşən ölkə. Azərbaycan Xəzər dənizi hövzəsinin qərbində yerləşir. Şimaldan Rusiya (Dağıstan),[1]​ şimal-qərbdən Gürcüstan, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Türkiyə və cənubdan İran ilə həmsərhəddir.[2]​ Azərbaycanın anklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası Ermənistanla şimal-şərqdə, İranla qərbdə və Türkiyə ilə şimal-qərbdən həmsərhəddir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi (Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ona bitişik 7 inzibati rayon) 1988–1994-cü illərdə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş və burda heç bir ölkə tərəfindən tanınmayan qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası yaradılmışdır.[3]​ Uzunsürən sülh danışıqları nəticəsiz qalmış və 2020-ci il 27 sentyabrda Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən əks-hücum əməliyyatı ilə torpaqların bir hissəsi azad edilmiş və 10 noyabr Bakı vaxtı ilə 01:00-da imzalanan üçtərəfli bəyanat ilə başa çatmışdır. Dövlət sərhədləri cənubdan İranla 765 km, Türkiyə ilə 15 km, şimaldan Rusiya ilə 391 km, şimal-qərbdən Gürcüstan ilə 471 km, qərbdən Ermənistan ilə 1007 km həmsərhəddir.[4]​[5]​[6]​[7]​ Onun 825 km-i su sərhəddidir. Sahil xəttinin uzunluğu 713 km-dir.[6]​ Azərbaycanın Xəzər dənizi sektorunda həmçinin Türkmənistan, Qazaxıstan, İran və Rusiya ilə sərhədə malikdir.

Yer kürəsində məlum olan 2000-dən çox palçıq vulkanlarından 344-ü Azərbaycanın şərqində və onunla həmsərhəd Xəzər hövzəsində yerləşir. Ölkədə 9 milli park, 11 dövlət təbiət qoruğu və 24 dövlət təbiət yasaqlığı fəaliyyət göstərir. Azərbaycanın ən böyük beş adası — Kür Dili, Pirallahı, Çilov, Xərə Zirə və Böyük Zirə adalarıdır. Azərbaycan əhalisi 9,6 milyon nəfərdir və bu göstəriciyə görə dünyada 92-ci yerdədir. Ölkənin paytaxtı və ən böyük şəhəri Bakı şəhəridir. Azərbaycan paytaxt Bakıdan kənarda, ölkə 65 inzibati vahidə (o cümlədən 59 rayon və 6 şəhər) və Naxçıvan Muxtar Respublikasına (6 rayon və paytaxt Naxçıvan şəhərindən ibarət olan) bölünür.

Aparılmış arxeoloji qazıntı işləri Azərbaycanın Üst Paleolit dövründə məskunlaşıldığını göstərir. Azərbaycan xalqı təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu — III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmışdı. Eramızdan əvvəl I minillikdə — bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, Skif padşahlığı, Atropatena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur. III əsrdə Azərbaycanı Sasanilər imperiyası, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. VII əsrdə İslam dininin qəbul olunması ilə Azərbaycanın tarixi müqəddəratında əsaslı dönüş yarandı. IX əsrin ortalarında Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yarandı. XIX əsrdə Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürüldü: Şimali Azərbaycan Rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə qacarların idarə etdiyi İran şahlığına qatıldı. 1918-ci il mayın 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublika — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. 1922-ci il dekabrın 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) yaranması və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının bu quruma daxil olması ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu. 1992-ci ildə ölkənin yeni konstitusiyası qəbul olunandan bəri prezident və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — Azərbaycan Parlamenti tərəfindən idarə olunan prezidentli respublikadır.

Azərbaycan BMT, Avropa Şurası, ATƏT, GUAM, Şərq Tərəfdaşlığı, Türk Şurası, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Asiya İnkişaf Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, MAQATE, Kimyəvi Silahların Qadağan edilməsi Təşkilatı və NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq (SNT) proqramının üzvüdür.[8]​ 2017-ci ildə ABŞ-nin "Global Firepower" araşdırma mərkəzinə görə, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri dünyada 59-cu, Cənubi Qafqazda isə ən güclü və hazırlıqlı ordudur. 2010-cu il üzrə dünyanın 194 ölkəsi arasında Azərbaycanın ixracat reytinqi 64-cü sırada dayanır. Azərbaycan 7 milyard barel həcmində kəşf edilmiş neft ehtiyatları göstəricilərinə görə dünyanın 19-cu, neft hasilatının həcminə görə dünyanın 23-cü ölkəsidir. Azərbaycan 2,55 trilyon m³ həcmində kəşf edilmiş qaz ehtiyatlarına görə dünyada 28-ci ölkədir.[9]​

Etimologiya[editar]

Azərbaycan sözünün mənşəyi mövzusunda fərqli tarixi mənbələrlərdən əldə olunmuş müxtəlif məlumatlar var. Bəzi mənbələrə görə, "Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin işğalından sonra Əhəmənilər imperiyasının Midiya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Midiyanın şimalı Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır.

Orta əsr ərəb coğrafişünasları ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adı Adarbadordan xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir. Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Yaqut əl-Həməvi yazırdı: "Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansı ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub."[10]​

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan sözünün yaranmasını Xürrəmilər hərəkatının məşhur sərkərdəsi Babək ilə əlaqələndirir.[11]​ Babək Abbasilər xilafətinə qarşı xürrəmilərin üsyanına rəhbərlik etmişdir. Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində yazırdı: "Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansı ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, atəşpərəstlik hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazidə zühur edib."

Tarix[editar]

Qədim dövr[editar]

[[Fayl:Gobustan_ancient_Azerbaycan_full.jpg|left|thumb|Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda qayaüstü rəsmlər]] Azərbaycan ərazisində hazırda ilk ibtidai insanların 1,7–1,8 milyon il bundan əvvəldən yaşamağa başlamasına aid ən qədim arxeoloji və paleontoloji materiallar tapılmışdır.[12]​ Azərbaycanın cənub-qərbindəki Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərq yamacında yerləşən Azıx mağarası Daş dövrü insanlarının yaşayış yeri kimi məşhurdur. Mağara 1960-cı ildə Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi ilə AMEA-nın "Paleolit Arxeoloji Ekspedisiyası" tərəfindən aşkar olunmuşdur. Aparılmış tədqiqat işləri zamanı on mədəni təbəqə aşkarlanmışdır.[13]​ Mağarada Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Hazırda Azərbaycan, Yaxın Şərq və Qafqaz ərazisində Mustye mədəniyyətinə aid ən zəngin arxeoloji abidə Tağlar mağarası hesab olunur.[14]​ Mağara Qarabağın Tuğ çökəkliyində, Quruçayın sol sahilində yerləşir.

Mezolit dövrü başlıca olaraq Qobustandakı qaya üstü rəsmlər və arxeoloji tapıntılar əsasında tədqiq edilib. 2007-ci ildə Qobustan UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.[15]​ Qobustanda Böyükdaş dağının yuxarı terrasında yerləşən petroqliflərdə öküz (tur) təsvirlərin tarixi 15 000 il əvvələ aid edilir.[16]​ Bu rəsmlərdə o dövrkü adamların məşğuliyyəti, əmək fəaliyyəti, ov və balıqçılıq səhnələri, ayin və etiqadları da öz əksini tapmışdır. Neolit Azərbaycanda e.ə. 7-ci minilliyə təsadüf edərək Qobustan və Həsənlitəpə (Cənubi Azərbaycan) arxeoloji materialları timsalında tədqiq edilmişdir. Bu dövrdən ibtidai insanlarda istehsal xarakterli təsərrüfat formalaşır, arxaik (primitiv) saxsı məmulatının hazırlanması başlanır. E.ə. 6–4-cü minilliklərdə Azərbaycan ərazisində Eneolit dövrü mövcud olmuşdur. Bu zaman oturaq əkinçilik formalaşır, insanlar həyət təsərrüfatı tikililərinə malik olan evlərdə yaşamağa başlayırdılar. İnsanlar arpa, buğda və digər bitkiləri yetişdirməyi bacarır, sənətkarlıqla (daş və sümükdən əmək alətlərinin istehsalı, heyvan dərilərinin emalı, saxsı məmulatlarının hazırlanması və s.) məşğul idilər. Bu dövrə arxaik tipli incəsənət nümunələrinin (gildən hazırlanmış müxtəlif tipli qadın heykəlləri, bəzək əşyaları və s.) düzəldilməsi təsadüf edir.

Azərbaycan xalqı təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir.[17]​ Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu — III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmışdı.[17]​ Burada meydana gəlmiş ən qədim Azərbaycan dövlətləri bütün regionun hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynayırdılar. Həmin dövrdə Azərbaycanda Dəclə və Fərat vadilərində yerləşən və dünya tarixində dərin iz qoymuş qədim Şumer, Akkad və Assuriya dövlətləri, habelə Kiçik Asiyadakı Het dövləti arasında sıx qarşılıqlı əlaqələr vardı.[17]​

Eramızdan əvvəl I minillikdə — bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, Skif padşahlığı, Atropatena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur.[17]​ Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin daha da yüksəldilməsində, ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində, eləcə də vahid xalqın təşəkkülü prosesində mühüm rol oynamışlar.[17]​

Feodal dövrü[editar]

[[Fayl:Palacio_de_los_Shirvanshah,_Baku,_Azerbaiyán,_2016-09-26,_DD_165-167_HDR.jpg|thumb|2000-ci ildə İçərişəhər, Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə UNESCO-nun Ümumdünya mədəni irsi siyahısına daxil edilmişdir.[18]​]] III əsrdə Azərbaycanı Sasanilər imperiyası, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi.[17]​ İşğalçılar ölkəyə İranın və Ərəbistanın içərilərindən çoxlu fars və ərəb mənşəli əhali köçürüb gətirdilər.[17]​ Eramızın ilk yüzilliklərində ölkə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən və hərbi-siyasi cəhətdən daha mütəşəkkil və daha qüvvətli olan türk etnosları vahid xalqın təşəkülü prosesində mühüm rol oynayırdılar.[17]​ Türk etnosları içərisində oğuz türkləri üstünlük təşkil edirdilər.[17]​ Həmin dövrdən başlayaraq, türk dili Azərbaycan ərazisində yaşayan və sayca az olan xalqlar, etnik qruplar arasında da başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrilməkdə idi.[17]​ Türk dili, həm də şimalla cənub arasında birləşdirici, əlaqələndirici rol oynayırdı.[17]​ Bu amilin o zaman vahid xalqın təşəkkülü prosesində çox mühüm rolu vardı. Çünki bəhs olunan dövrdə bütün Azərbaycan ərazisini əhatə edən vahid dini görüş — monoteist din yox idi.[17]​ Qədim türklərin baş allahı olan Tanrıya sitayiş — tanrıçılıq hələ başqa dini görüşləri sıxışdırıb tamamilə aradan qaldıra bilməmişdi.[17]​ Zərdüştlük, atəşpərəstlik, günəşə, aya, göyə, ulduzlara, torpağa, suya və s. sitayiş davam etməkdə idi.[17]​ Ölkənin şimalında — Albaniya ərazisinin bəzi yerlərində, əsasən dağlıq qərb bölgələrində, xristianlıq yayılmaqda idi.[17]​ Lakin müstəqil Alban Həvari kilsəsi qonşu erməni və gürcü kilsələrinin kəskin rəqabəti şəraitində fəaliyyət göstərirdi.[17]​ [[Fayl:Kish_Church_Inside_4.jpg|left|thumb|Şəki rayonununda yerləşən Kiş kilsəsinin interyeri]] VII əsrdə islam dininin qəbul olunması ilə Azərbaycanın tarixi müqəddəratında əsaslı dönüş yarandı.[17]​ İslam dini vahid xalqın və dilin təşəkkülünə güclü təkan verdi, bu prosesin sürətlənməsinə həlledici təsir göstərdi.[17]​ Türk və qeyri-türk etnosları arasında dini birliyin yaranması onların yayıldığı bütün Azərbaycan ərazisində vahid adət-ənənələrin təşəkkülünə, qohumluq əlaqələrinin genişlənməsinə, qaynayıb-qarışma prosesinin daha da dərinləşməsinə səbəb oldu.[17]​ İslam dini onu qəbul etmiş bütün türk və qeyri-türk etnoslarını Cənubi Qafqazı bütöv halda xristianlığın təsir dairəsinə salmağa çalışan Bizans imperiyasına və onun himayə etdiyi erməni və gürcü feodallarına qarşı vahid türk-islam bayrağı altında birləşdirdi.[17]​

IX əsrin ortalarından Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən dirçəldi.[17]​ Azərbaycanda yeni siyasi dirçəliş başlandı: islam dininin yayılmış olduğu Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yarandı.[17]​ Müstəqil dövlətlərin yaranması nəticəsində siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində oyanış baş verməkdə idi. Azərbaycan tarixinin İntibah dövrü başlanırdı.[17]​ Ərəb xilafətinin tənəzzülündən sonra — IX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanda, habelə bütün Yaxın və Orta Şərqdə türk-islam imperiyalarının rolu artdı.[17]​ XV–XVIII əsrlərdə və bundan sonrakı dövrdə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da zənginləşdi.[17]​ Bu dövrdə Şərqin geniş ərazili Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar və Qacarlar imperiyaları bilavasitə Azərbaycan sülalələri tərəfindən idarə olunurdu.[17]​

Azərbaycanın dövlət xadimi Uzun Həsənin (1468–1478) hakimiyyəti illərində Ağqoyunlu imperiyası bütün Yaxın və Orta Şərqdə qüdrətli hərbi-siyasi amilə çevrildi.[17]​ Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da inkişaf etdi. Uzun Həsən bütün Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq siyasəti yeridirdi.[17]​ O, bu məqsədlə xüsusi "Qanunnamə" hazırlatmışdı. Hökmdar Quranı azərbaycan dilinə tərcümə etdirmiş, dövrün görkəmli elm adamı Əbu Bəkr əl-Tehraniyə "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı Oğuznamə yazdırmışdı.[17]​ XV əsrin sonu — XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövlətçiliyi özünün tarixi təkamülündə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Uzun Həsənin nəvəsi olan dövlət xadimi Şah İsmayıl Xətai (1501–1524) babasının başladığı işi başa çatdırdı, şimallı-cənublu bütün Azərbaycan torpaqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirə bildi.[17]​ Paytaxtı Təbriz şəhəri olan vahid, mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti — Səfəvi dövləti meydana gəldi.[17]​ Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi mədəniyyəti daha da yüksəldi.[17]​ Azərbaycan dili dövlət dilinə çevrildi.[17]​

Səfəvi dövlətinin süqutundan sonra hakimiyyətə gələn Nadir şah Əfşar (1736–1747) keçmiş Səfəvi imperiyasının sərhədlərini daha da genişləndirdi.[17]​ Azərbaycanın əfşar-türk elindən çıxmış hökmdar 1739-cu ildə Dehli də daxil olmaqla Şimali Hindistanı ələ keçirdi.[17]​ Lakin Azərbaycan hökmdarının bu geniş ərazidə qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq planları baş tutmadı.[17]​ Nadir şahın ölümündən sonra onun idarə etdiyi geniş ərazili imperiya süquta uğradı.[17]​ Hələ Nadir şahın sağlığında ikən azadlıq mübarizəsinə qalxan və müstəqilliyə can atan Azərbaycan torpaqlarında yerli dövlətlər yarandı.[17]​ Beləliklə, XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan xırda dövlətlərə — xanlıqlara və sultanlıqlara parçalandı.[17]​

Yeni dövr[editar]

XVIII əsrin sonunda Azərbaycan sülaləsi olan Qacarlar (1796–1925) İranda hakimiyyətə gəldi.[19]​ Qacarlar vaxtı ilə onların ulu babaları Qaraqoyunluların, Ağqoyunluların, Səfəvilərin və nəhayət, Nadir şah Əfşarın hakimiyyəti altında olmuş bütün əraziləri, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarını yenidən mərkəzi hakimiyyətə tabe etmək siyasəti yeritməyə başladı. Beləliklə, Qacarlarla Cənubi Qafqazı işğal etməyə çalışan Çar Rusiyası arasında uzun sürən müharibələr dövrü başlandı.[17]​

Azərbaycan iki böyük dövlət arasında qanlı müharibələr meydanına çevrildi.[17]​ Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürüldü: Şimali Azərbaycan Rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə Qacarların idarə etdiyi İran şahlığına qatıldı.[17]​ Beləliklə, Azərbaycanın bundan sonrakı tarixində yeni siyasi-coğrafi anlayışlar meydana gəldi: "Şimali Azərbaycan" (və ya "Rusiya Azərbaycanı") və "Cənubi Azərbaycan" (və ya "İran Azərbaycanı").[17]​

Rusiya Cənubi Qafqazda özünə dayaq yaratmaq üçün işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq rayonlarına, keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi surətdə erməni əhalisi köçürdü.[17]​ Türkiyə ilə həmsərhəd olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarında — keçmiş İrəvan, Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində süni surətdə və xüsusi məqsədlə "Erməni vilayəti" yaradıldı.[17]​ Bununla, Azərbaycan torpaqlarında gələcək erməni dövlətinin əsası qoyuldu.[17]​ Bundan əlavə, Rusiya 1836-cı ildə müstəqil Alban kilsəsini ləğv etdi və onu Erməni Həvari kilsəsinin tabeçiliyinə verdi.[17]​ Bununla da Azərbaycanın qədim əhalisi olan xristian albanların qriqorianlaşdırılmasına və erməniləşdirilməsinə daha əlverişli şərait yaradıldı.[17]​ Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi iddialarının əsası qoyuldu.[17]​ Bütün bunlarla kifayətlənməyən Çar Rusiyası erməniləri silahlandıraraq türk-müsəlman əhali üzərinə qaldırdı və azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədilməsinə başlandı. Beləliklə, azərbaycanlılara və Cənubi Qafqazın bütün türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları dövrü başlandı.[17]​

Şimali Azərbaycanda azadlıq mübarizəsi misli görünməmiş faciələrlə nəticələndi. Burada hakimiyyəti ələ keçirən Stepan Şaumyanın daşnak-bolşevik hökuməti 1918-ci ilin martında Azərbaycan xalqına qarşı Mart soyqırımını həyata keçirdi.[17]​ 1918-ci ildə Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Osmanlı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşündə qələbə çaldı.[20]​ 1918-ci il mayın 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublika — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı.[17]​

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti[editar]

[[Fayl:Parade_of_the_Army_of_Islam_in_Baku.jpg|thumb|Bakını azad etmiş Qafqaz İslam Ordusunun şəhərdə fəxri keçidi.]] Azərbaycan xalqının tarixində ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, eyni zamanda, bütün Şərqdə, o cümlədən türk-islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi idi.[17]​ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlamentçilik tarixi iki dövrə ayrılır: Birinci dövr — 1918-ci il mayın 27-dən noyabrın 19-dək davam etmişdir. Bu altı ay ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası adı ilə fəaliyyət göstərən və 44 nəfər müsəlman-türk nümayəndədən ibarət olan ilk Azərbaycan Parlamenti mühüm tarixi qərarlar qəbul etmişdir. İlk parlament 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmiş, ölkənin idarə olunmasını öz üzərinə götürmüş və tarixi Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini qəbul etmişdir.[17]​

AXC-nin parlamentçilik tarixində İkinci dövr və ya Bakı dövrü 1918-ci il dekabrın 7-dən 1920-ci il aprelin 27-dək — cəmi 17 ay davam etmişdir. Parlamentin 1919-cu il sentyabrın 1-də Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunması haqqında qəbul etdiyi qanunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Milli universitetin açılması cümhuriyyət xadimlərinin xalqın maariflənməsi yolunda etdiyi çox mühüm tarixi xidməti idi. Sonralar AXC süqut etsə də cümhuriyyət ideyalarının yaşamasında və xalqın yenidən müstəqilliyə qovuşmasında Bakı Dövlət Universiteti misilsiz rol oynadı.[17]​ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə ümumiyyətlə 155 parlament iclası keçirilmişdir ki, bunun da 10-u Azərbaycan Milli Şurasının (27 may-19 noyabr 1918-ci il), 145-i isə Azərbaycan Parlamentinin fəaliyyət göstərdiyi dövrdə (7 dekabr 1918-ci il — 27 aprel 1920-ci il) olmuşdur.[17]​ Parlamentin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılmış, onlardan 230-a yaxını qəbul olunmuşdu. Qanunlar qızğın və işgüzar fikir mübadiləsi şəraitində müzakirə edilir, özü də yalnız üçüncü oxunuşdan sonra qəbul olunurdu.[17]​

Sovet İttifaqının tərkibində[editar]

1920-ci ilin aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra da ölkə öz müstəqilliyini saxlaya bilmişdir. Aprelin 30-da Rusiya ilə Azərbaycan arasında hərbi-iqtisadi müqavilə imzalanmışdır. 1921-ci ildə tərkibinə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan respublikaları daxil olmuş Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası təşkil edildi.[21]​ 1918-ci ilin Mart soyqırımından sonra, faktiki olaraq, Azərbaycan xalqına qarşı yeni soyqırımına başlanmışdı.[17]​ 1922-ci il dekabrın 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) yaranması və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının (ZSFSR) bu quruma daxil olması ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu.[17]​ Azərbaycanda müstəqil hakimiyyət məhrum edildikdən sonra ölkənin sərvətlərinin talan olunmasına başlandı.[17]​ Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət ləğv olundu. Ölkənin bütün təbii sərvətləri milliləşdirildi, yəni dövlət mülkiyyəti hesab olundu.[17]​ Neft sənayesini idarə etmək üçün xüsusi olaraq Azərbaycan Neft Komitəsi yaradıldı və bu komitəyə rəhbərlik Vladimir Lenin tərəfindən Bakıya göndərilmiş A.P.Serebrovskiyə tapşırıldı.[17]​ Beləliklə, hələ 1920-ci il martın 17-də Qafqaz cəbhəsinin Hərbi-İnqilab Şurasına göndərdiyi teleqramda "Bakını almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir" deyə Şimali Azərbaycanın işğalına göstəriş vermiş Lenin öz arzusuna çatdı.[17]​ Bakı nefti Sovet Rusiyasının əlinə keçdi.[17]​

1920-ci il aprelin 28-dən başlayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində insan hüquqlarına zidd qanunlar əsasında totalitar dövlət rejiminin törətdiyi özbaşınalıq, zorakılıq nəticəsində 100 minə yaxın günahsız azərbaycanlı öz siyasi əqidəsinə, fəaliyyətinə, başqa cür düşündüyünə və ayrı səbəblərə görə repressiyalara məruz qalmışdır.[22]​ Təkcə 1937-ci ildə 29 min adam repressiyaya uğradı.[17]​ Bu dövrdə Azərbaycan xalqı özünün Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Salman Mümtaz, Əli Nəzmi, Tağı Şahbazi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqaları kimi onlarla mütəfəkkirlərini və nadir ziyalılarını itirdi.[17]​[23]​ [[Fayl:Central_Asia_Hammond_Slides_05.jpg|thumb|Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, 1964-cü il.]] Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsində böyük dövlətlərin strateji planlarında mühüm yer tuturdu. Üçüncü Reyx Bakı neftini ələ keçirməklə Şərqə — İran körfəzinə və Hind okeanına hərəkət etmək niyyətində idi. Adolf Hitlerin tapşırığı əsasında hətta Bakının sənaye və hərbi əhəmiyyətli obyektlərinin dəqiq xəritəsi də hazırlanmışdı.[24]​[25]​ Müharibə illərində Sovet İttifaqında hasil olunan neftin dörddə üç hissəsi, aviasiya benzini və yüksək keyfiyyətli yağların 85–90 faizi Azərbaycanın payına düşürdü.[26]​ İkinci Dünya müharibəsində Azərbaycandan 700 min nəfərdən çox insan səfərbər edilərək ordu sıralarına yola düşmüş, onların 300 mindən çoxu döyüşlərdə həlak olmuşdur.[26]​ Müharibənin hələ ilk günlərində respublikada 4 mindən çox oğlan və qız könüllü surətdə cəbhəyə getmək üçün hərbi komissarlıqlara müraciət etmişdi.[27]​ 1941-ci ilin sonunda xalq qoşunu dəstələrində 187 min nəfər döyüşçü vardı.[27]​ Onlardan 30 min nəfərdən çoxu qadınlar idi.[27]​ Müharibədə hətta azərbaycanlılardan ibarət diviziyalar təşkil olunmuşdu.[27]​ 416-cı, 402-ci, 396-cı, 223-cü, 77-ci və digər milli diviziyalar Simferopolda, Odessada və digər şəhərlərdə vuruşmuşlar.[27]​ 77-ci diviziya Polşa və Çexoslovakiyanın, 223-cü diviziya Yuqoslaviyanın azad edilməsində igidlik göstərmişdi.[27]​ 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinədək qəhrəmanlıq yolu keçmişdi.[27]​ İkinci Dünya müharibəsi zamanı göstərdikləri igidliyə görə Azərbaycandan 123 nəfər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülüb, 170 mindən çox əsgər və zabit müxtəlif orden və medallarla təltif edilib.[26]​. [[Fayl:Qarabağ_mehmanxanası_(Bakı).jpg|left|thumb|Bakıda Qarabağ mehmanxanası, 1979-cu il.]] 1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıları Ermənistan SSR-dən kütləvi surətdə sürgün olunmasının yeni mərhələsi başlandı.[17]​ Deportasiyalardan sonra, ermənilərin bu ərazidə sayca üstünlüyü təmin olundu.[17]​ Bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən 1960-cı illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının bir çox sahələrində — həm sənayedə, həm də kənd təsərrüfatında mənfi meyllər özünü göstərməyə başladı.[17]​ Respublikanın düşdüyü bu ağır vəziyyətdə Azərbaycan rəhbərliyində mühüm dəyişiklik baş verdi. 1969-cu ildə Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövrü başlandı.[17]​ Heydər Əliyev totalitar rejimin hökmranlıq etdiyi mürəkkəb tarixi şəraitdə Azərbaycanı Sovet İttifaqının ən qabaqcıl respublikalarından birinə çevirmək üçün həyatın bütün sahələrində geniş islahatlar proqramı həyata keçirməyə başladı.[17]​ 1970–1985-ci illərdə, tarixən qısa bir dövr ərzində, bütövlükdə respublika ərazisində yüzlərlə zavod, fabrik, istehsalat sahələri yaradıldı.[17]​ 213 iri sənaye müəssisəsi işə salındı.[17]​ Azərbaycanda istehsal olunan 350 adda məhsul dünyanın 65 ölkəsinə ixrac olunurdu.[17]​

1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası tərəfindən dəstəklənən Qarabağ erməniləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında Birinci Qarabağ müharibəsi baş verdi. Tərəflər arasında döyüşlər Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ildə Ermənistan ilə birləşmək qərarı verdikdən sonra başlamışdır. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.[28]​ Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra ermənilər Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və tanınmayan Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.

Üçüncü Respublika dövrü[editar]

[[Fayl:Soldiers_of_the_Army_of_Azerbaijan_during_Karabakh_War.jpg|thumb|Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan əsgərləri, 1992-ci il.]] 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23:30-da Bakı şəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür. Sovet ordusunun, xüsusi təyinatlı dəstələrin və daxili qoşunların iri kontingentinin Bakını zəbt etməsi xüsusi qəddarlıq və misli görünməmiş vəhşiliklərlə müşayiət edilmişdir.[29]​ Qara Yanvar hadisələrinin əks-sədası bütün ölkəyə yayıldı və bu hadisə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatını sürətləndirdi. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı qəbul etmiş, Konstitusiya Aktı 1991-ci il dekabrın 30-da ümumxalq səsverməsi, referendum vasitəsilə bəyənilmişdir.[17]​ Bu aktla Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin təmin olunması üçün hüquqi əsaslar yaranmış, ölkə öz dövlət müstəqilliyini bütün dünyaya bəyan etmişdir.[17]​

1991-ci il sentyabrın 8-də prezident seçkilərində Azərbaycanın Prezidenti Ayaz Mütəllibov seçilmişdir.[30]​ Azərbaycan və Ermənistan arasında geniş miqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır.[31]​ 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərkən, etnik azərbaycanlılara qarşı Xocalı soyqırımı baş vermişdir. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirmişdirlər və Azərbaycan torpaqlarının 20%-nə nəzarət edirdilər.[32]​ 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsi ilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılmışdır.[33]​

1992-ci ildə iyunun 7-də prezident seçkilərində Azərbaycanın Prezidenti Əbülfəz Elçibəy seçilmişdir.[30]​ Daxildə gedən proseslər Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə maneçilik törətmişdir. Hakimiyyət mübarizəsi, hakimiyyətin güclə dəyişdirilməsi halları Azərbaycandakı daxili vəziyyəti çox gərginləşdirmişdi.[34]​ Xüsusən, 1993-cü ilin iyun ayında Azərbaycanda çox ağır bir vəziyyət yaranmış, respublikada vətəndaş müharibəsi baş vermiş, Azərbaycan parçalanmaq təhlükəsi qarşısında olmuşdur.[34]​ Bunun qarşısı alınmış, ancaq ondan sonrakı dövrdə də Azərbaycanın müstəqilliyini pozmaq cəhdləri davam etmiş və respublikada dövlət çevrilişinə iki dəfə cəhd göstərilmişdir.[34]​ 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə ölkənin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi, elmi-mədəni həyatında, beynəlxalq əlaqələrində dönüş yarandı, elmi əsaslara, beynəlxalq norma və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu prosesi başlandı.[17]​

1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Qərbin neft şirkətləri ilə bağlanmış neft sazişi müstəqil Azərbaycan Respublikasının yeni tarixində böyük rol oynadı.[35]​ "Əsrin müqaviləsi" adı ilə tanınmış bu müqavilə, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Azəri-Çıraq-Günəşli neft yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasil olunan neftin dünyanın 11 ən iri neft şirkəti pay şəklində bölüşdürülməsinə səbəb oldu.[36]​ 1998-ci il fevralın 10-da Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv olunmuşdur.[37]​

15 oktyabr 2003-cü ildə keçirilmiş prezident seçkilərində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev seçilmişdir.[38]​ Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ölkənin müxtəlif sahələrində ASAN xidmət kimi iri miqyaslı proqram və layihələr reallaşdırılmışdır.[39]​[40]​ 2012-ci ildən başlayaraq ölkədə mətbuat azadlığı və insan hüquqlarının vəziyyəti xeyli pisləşmişdir.[41]​[42]​[43]​[44]​ 2011-ci ildə Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçilmişdir.[45]​

2020-ci il sentyabrın 27-dən noyabrın 10-dək davam edən İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 5 şəhəri, 4 qəsəbəni, 286 kəndi və Azərbaycan-İran sərhədini işğaldan azad etdi. Azərbaycan, həmçinin Türkiyə və İranla həmsərhəd olan Naxçıvana dəhliz əldə etdi. 10 noyabrda imzalanan üçtərəfli atəşkəs bəyanatı ilə təxminən 2000 Rusiya əsgəri Ermənistan və Dağlıq Qarabağ arasındakı Laçın dəhlizi boyunca ən azı 5 il müddətinə sülhməramlı qüvvələr olaraq yerləşdirildi.[46]​

  1. ↑ «Эксперты: Российско-азербайджанская граница закрепит статус разделенных народов». Archivado desde el original el 12 de agosto de 2011. Consultado el 2 de noviembre de 2011.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  2. ↑ «Иран — Общие сведения о стране». Archivado desde el original el 21 de enero de 2012. Consultado el 2 de noviembre de 2011.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  3. ↑ «США и Россия разыграют новый "кавказский гамбит". Теперь — в Азербайджане». Uso incorrecto de la plantilla enlace roto (enlace roto disponible en Internet Archive; véase el historial, la primera versión y la última).
  4. ↑ «Azərbaycan ərazisi» (en azerbaiyano). www.azerbaijan.az. Archivado desde el original el 14 de octubre de 2015. Consultado el 14 de octubre de 2015.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda).
  5. ↑ «Azərbaycan: Ümumi məlumat» (en azerbaiyano). Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. Archivado desde el original el 14 de octubre de 2015. Consultado el 14 de octubre de 2015.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda).
  6. ↑ a b «Country Profiles of Participating and Partner States: Azerbaijan (General Information)» (en inglés). Organization for Security and Co-operation in Europe POLIS. 25 iyun 2010. Archivado desde el original el 23 de junio de 2007. Consultado el 14 de octubre de 2015.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda).
  7. ↑ Ümumi məlumat, səhifə 9. // Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə). Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9
  8. ↑ Error en la cita: Etiqueta <ref> no válida; no se ha definido el contenido de las referencias llamadas central
  9. ↑ «Azərbaycanın neft-qaz ehtiyatlarının həcmi açıqlandı». Archivado desde el original el 29 de julio de 2019. Consultado el 28 de junio de 2019.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  10. ↑ Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983
  11. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
  12. ↑ «AZƏRBAYCANIN İLK SAKİNLƏRİ». www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. Archivado desde el original el 9 de junio de 2017. Consultado el 23 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  13. ↑ Mustafayev, Arif. «Jawbones and Dragon Legends». www.azer.com. www.azer.com. Archivado desde el original el 30 de junio de 2017. Consultado el 23 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  14. ↑ «AZƏRBAYCAN PALEOLİT DÜŞƏRGƏLƏRİ». www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. Archivado desde el original el 9 de junio de 2017. Consultado el 23 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  15. ↑ «Qobustan». www.unesco.az. www.unesco.az. Archivado desde el original el 10 de septiembre de 2018. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  16. ↑ «Qayaüstü incəsənət». www.gobustan-rockart.az. www.gobustan-rockart.az. Archivado desde el original el 1 de julio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  17. ↑ a b c d e f g h i j k l m n ñ o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an añ ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bñ bo bp bq br bs bt bu bv «AZƏRBAYCAN TARİXİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT». www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. Archivado desde el original el 1 de julio de 2017. Consultado el 23 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  18. ↑ «Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower». whc.unesco.org. UNESCO. Archivado desde el original el 22 de marzo de 2012. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  19. ↑ «Наша история в лицах: незаслуженно забытый патриот Азербайджана - Аббас Мирза Каджар». www.1news.az. www.1news.az. Archivado desde el original el 5 de agosto de 2017. Consultado el 12 iyul 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  20. ↑ Comtois, Pierre. «World War I: Battle for Baku». www.historynet.com. www.historynet.com. Archivado desde el original el 27 de diciembre de 2017. Consultado el 25 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  21. ↑ «Crumbs of Transcaucasia». www.julienpebrel.com. www.julienpebrel.com. Archivado desde el original el 8 de noviembre de 2016. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  22. ↑ «Victims of Soviet repression to be honored in Baku». www.azernews.az. www.azernews.az. Archivado desde el original el 5 de junio de 2017. Consultado el 11 iyul 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  23. ↑ Shukurov, Karim. «CAUSE AND EFFECT». www.visions.az. www.visions.az. Archivado desde el original el 14 de diciembre de 2017. Consultado el 1 iyul 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  24. ↑ Sultanov, Chapay. «BAKU OIL IN DECISIVE BATTLES OF WORLD WAR II». www.visions.az. www.visions.az. Archivado desde el original el 24 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  25. ↑ «"Coveted by Hitler, Cherished by Stalin": Azerbaijan's Baku Oil Steeped in History». oilpro.com. oilpro.com. Archivado desde el original el 1 de agosto de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  26. ↑ a b c «İlham Əliyev 9 May - Qələbə Günü münasibətilə Bakıda keçirilən mərasimdə iştirak edib». www.president.az. www.president.az. Archivado desde el original el 29 de mayo de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  27. ↑ a b c d e f g «Azərbaycan həm ön, həm də arxa cəbhədə döyüşürdü». anl.az. anl.az. Archivado desde el original el 19 de mayo de 2018. Consultado el 4 iyun 2018.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  28. ↑ Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. ISBN 0-275-96241-5. 
  29. ↑ «Twenty Years After 'Black January,' Azerbaijan Still Struggles For Freedom». www.rferl.org. www.rferl.org. Archivado desde el original el 30 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  30. ↑ a b «Azerbaijan profile - Timeline». BBC. Archivado desde el original el 3 de septiembre de 2017. Consultado el 29 oktyabr 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  31. ↑ «Azerbaijan: Threat of ripple effect in Nagorno-Karabakh conflict». www.ft.com. Archivado desde el original el 19 de noviembre de 2020. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  32. ↑ «Armenia: Syrian Refugees Resettling in Occupied Azerbaijani Territory». www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. Archivado desde el original el 16 de junio de 2018. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  33. ↑ Babayan, Nelli (2024). Democratic Transformation and Obstruction: EU, US, and Russia in the South Caucasus. Routledge,. p. 53. 
  34. ↑ a b c «Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi günü münasibətilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin xalqa müraciəti (18 oktyabr 1996)». republic.preslib.az. republic.preslib.az. Archivado desde el original el 30 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  35. ↑ Sagheb, Nasser; Javadi, Masoud. «Azerbaijan's "Contract of the Century"». www.azer.com. Azerbaijan International. Archivado desde el original el 11 December 2015. Consultado el 8 December 2015.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  36. ↑ Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir: (Çoxcildliyin I–IX cildlərinin köməkçi aparatı).- Bakı, 2008.- 339 səh.
  37. ↑ «Azərbaycanda ölüm cəzasının ləğvindən 12 il ötür». az.trend.az. az.trend.az. Archivado desde el original el 28 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  38. ↑ «Azerbaijan country profile». www.bbc.co.uk. BBC. Archivado desde el original el 2 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  39. ↑ Svyatets, Ekaterina (2015). Energy Security and Cooperation in Eurasia: Power, Profits and Politics. p. 75. Archivado desde el original el 19 de noviembre de 2020. Consultado el 1 iyul 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  40. ↑ «Azerbaijan economic priorities». www.president.az. www.president.az. Archivado desde el original el 23 de septiembre de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  41. ↑ Denber, Rachel. «Europe’s Other Crackdown». www.slate.com. www.slate.com. Archivado desde el original el 30 de diciembre de 2017. Consultado el 1 iyul 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  42. ↑ «Azerbaijan crackdown on media becomes dramatically more brutal». www.ifex.org. www.ifex.org. Archivado desde el original el 8 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  43. ↑ «Azerbaijan: Sustained Crackdown». www.hrw.org. www.hrw.org. Archivado desde el original el 16 de marzo de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  44. ↑ «Azərbaycanda media azadlığı 'qara' gündədir». www.azadliq.org. www.azadliq.org. Archivado desde el original el 9 de mayo de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  45. ↑ «Azerbaijan gets UN Security Council seat». edition.cnn.com. CNN. Archivado desde el original el 30 de junio de 2017. Consultado el 24 iyun 2017.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
  46. ↑ Goble, Paul. «Karabakh Conflict Far From Over and Could Explode Again». jamestown.org. jamestown.org. Archivado desde el original el 18 de marzo de 2021. Consultado el 21 mart 2021.  Parámetro desconocido |url-status= ignorado (ayuda)
Obtenido de «https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:Dunyaolkeleri/Azərbaycan&oldid=148727233»