Idioma fon

De Wikipedia, la enciclopedia libre
Esta es una versión antigua de esta página, editada a las 01:28 1 jun 2020 por Jrodriguezvillalobos (discusión · contribs.). La dirección URL es un enlace permanente a esta versión, que puede ser diferente de la versión actual.
Fon, gun
Fongbè, Gungbè
Hablado en Bandera de Togo Togo
Bandera de Benín Benín
Región Río Volta
Hablantes 2,2 millones (2003)
Familia

Níger-Congo
 Volta-Congo
  Benue-kwa
    Gbe

     Fon
Escritura alfabeto latino
Códigos
ISO 639-2 fon
ISO 639-3 fon

Distribución de las lenguas gbe.

El fon o gun (autoglótnimos: fon gbè [fɔ̃̄ɡb͡e] y gun gbè [ɡũɡb͡e]) es una lengua de subgrupo gbe de la rama Volta-Níger de las lenguas Níger-Congo. El fon se habla principalmente en Benín y áreas adyacentes de Togo y tiene más de 2 millones de hablantes. Como otras lenguas gbe es una lengua altamente analítica y fonológicamente es una lengua tonal.

Aspectos históricos, sociales y culturales

Dialectos

Capo (1988) considera que el maxi (maxí) y el gun (gungbè) como parte del complejo dialectal fon. Sin embargo, no incluye como dialectos del complejo al alada o al toli (tɔli) que otros autores sí consideran parte del fon-gun.

Descripción lingüística

Fonología

"Bienvenidos" (Kwabɔ) en Fon en una formacia en el Aeropuerto de Cotonú en Benín.

El fon tiene hasta siete vocales orales y cinco vocales nasales que contrastan fonológicamente:

Fonemas vocálicos del fon[1]
Anterior Central Posterior
Cerrada i   ĩ u   ũ
Semicerrada e   o  
Semiabierta ɛ   ɛ̃ ɔ   ɔ̃
Abierta a   ã

El inventario consonántico viene dado por:

Fonemas consonánticos del fon[1]
Labial Alveolar Post-
alveolar
Palatal Velar Labial-
velar
"Nasal" m ~ b n ~ ɖ    
Oclusiva (p) t d tʃ͡ dʒ͡   k ɡ kp͡ ɡb͡
Fricativa f v s z     x ɣ ɣʷ
Aproximante   l ~ ɾ   ɲ ~ j   w

/p/ sólo aparece en mimesis lingüísticas y préstamos, aunque frecuentemente se reemplaza por /f/, como en cɔ́fù 'tienda'. Muchas de las oclusivas sonoras aparecen sólo ante vocales orales, mientras que grupos de oclusivas homorgánicassólo aparecen ante vocales nasales, lo cual indica que [b] [m] y [ɖ] [n] son alófonos, no fonemas distintivos en fon. [ɲ] aparece en variación libre con [j̃]; por tanto, puede argumentarse que el fongbe no posee fonemas nasales distintivos, y sus sonidos nasales sólo son variantes de oclusivas sonoras; este patrón es común en toda África occidental.[2]/w/ y /l/ también se nasalizan ante vocales nasales; /w/ puede dar [ɥ] por asimilación ante /i/.

Los únicos grupos consonánticos posibles en fon tienen a una de las dos aproximantes /l/ o /j/ como segunda consonante; tras (post)alveolares, /l/ se realiza opcionalmente como [ɾ]: klɔ́ 'lavar', wlí 'agarrar, coger', jlò [d͡ʒlò] ~ [d͡ʒɾò] 'querer, desear'.

Tono

El fon posee dos tonos fonémicos, comúnmente denominados alto y bajo. El tono alto se realiza como un tono ascendente (de bajo a alto) tras consonantes sonoras. Las palabras básicas dislábicas pueden presentar cualquiera de las cuatro posibilidades lógicas: alto-alto, alto-bajo, bajo-alto y bajo-bajo. En palabras más largas, como verbos y sintagmas nominales, un tono alto tiende a persistir hasta la sílaba final, si la síalba tiene un tono fonémico bajo, entonces se realiza como un tono descendente (de alto a bajo). Los tonos bajos desaparecen cuando están flanqueados por tonos altos, aunque su efecto se mantiene como un escalón. Los tonos ascentes (de bajo a alto) se simplifican a alto tras otro tono alto (sin desencadenar un ecalón) y a bajo ante un tono alto.

/ xʷèví-sà-tɔ́ é xɔ̀ àsɔ̃́ wè /
[ xʷèvísáꜜtɔ́ ‖ é ꜜxɔ̂ | àsɔ̃́ wê ‖ ]
vendedor.de.pescado 3ªpers. PERF comprar cangrejo dos
Hwevísatɔ́, é ko hɔ asón we.
'La pescadera, compró dos cangrejos'

En Ouidah, un tonor ascedente o descendente se realiza como un tono medio. Por ejemplo, 'nosotros, tú', que fonémica tiene tono alto /bĩ́/, pero que por efectode la consonante sonora precedente, acaba tienendo tono medio [mĩ̄] en Ouidah.

Ortografía

Alfabeto fon
Mayúsculas A B C D Ɖ E Ɛ F G GB I J K KP L M N NY O Ɔ P R S T U V W X Y Z
Minúsculas a b c d ɖ e ɛ f g gb i j k kp l m n ny o ɔ p r s t u v w x y z
Alófono principal a b d ɖ e ɛ f ɡ ɡb i k kp l m n ɲ o ɔ p ɣ s t u v w x j z

X se usa para /x/ en algunas ortografías, pero en otras se usa h. En muchos textos ê y ô se usan para los contextos nasales: me [mɛ̃], fon [fɔ̃]. El tono generalmente no se marca por escrito excepto cuando es necesario.

Texto de muestra

de la Declaración Universal de los Derechos Humanos

GBETA GBƐ Ɔ BI TƆN EE ƉƆ XÓ DÓ ACƐ E GBƐTƆ ƉÓ KPODO SISI E ƉO NA ƉÓ N'I LƐ KPO WU E WEXWLE
Ee nyi ɖɔ hɛnnu ɖokpo mɛ ɔ, mɛ ɖokpoɖokpo ka do susu tɔn, bɔ acɛ ɖokpo ɔ wɛ mɛbi ɖo bo e ma sixu kan fɛn kpon é ɖi mɛɖesusi jijɛ, hwɛjijɔzinzan, kpodo fifa ni tiin nu wɛkɛ ɔ bi e ɔ, ...

Referencias

  1. a b Claire Lefebvre; Anne-Marie Brousseau (2002). A Grammar of Fongbe. Walter de Gruyter. pp. 15-29. ISBN 3-11-017360-3. 
  2. This is a matter of perspective; it could also be argued that [b] and [ɖ] are denasalized allophones of /m/ and /n/ before oral vowels.

Bibliografía

  • Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.:Oxford University Press.

Enlaces externos

Prueba Wikipedia en Idioma fon en la Incubadora de Wikimedia.