Lenguas Japurá-Colombia
| Lenguas Japurá-Colombia | ||
|---|---|---|
| Región | Amazonía occidental | |
| Países |
 Colombia Venezuela Brasil | |
| Familia |
Arawak | |
 Lenguas arawak sepntentrionales en azul claro, incluyen a las lenguas arawak Japurá-Colombia.
| ||
Las lenguas arawak del Japurá y Colombia son un grupo filogenético de lenguas arawak habladas en Colombia, Brasil, Perú y Venezuela.[1][2][3] El nombre se debe a que muchas de ellas se hablan en la cuenca del río Japurá (o Caquetá) y en Colombia, principalmente.
Lenguas del grupo
[editar]Las trece lenguas que Henri Ramirez incluye en este grupo son:[1]
(† = lengua extinta)
Clasificación
[editar]Ramirez (2019)
[editar]La clasificación más reciente de las lenguas arahuacas del Japurá y Colombia se debe a Henri Ramirez (2019, 2020):[1][4]
- † Kauixana (kawishana)
- Japurá-Içá
- † Mepuri
- Caquetá
- Noroeste
- Kabiyari (cabiyarí)
- Llanos
- Nordeste
(† = lengua extinta)
Jolkesky (2016)
[editar]La clasificación de Jokelsky (2016)[5] es un poco anterior a la de H. Ramirez pero es en gran medida similar:
- Negro-Putumayo
- Jumana-Pase: Jumana †; Pase †
- Kaixana †
- Resigaro
- Wirina †
- Nawiki
- Kabiyari
- Karu-Tariana
- Karu: Baniwa; Kuripako
- Tariana
- Mepuri †
- Piapoko-Achagua: Achagua; Piapoko
- Wainambu †
- Warekena-Mandawaka: Warekena; Mandawaka †
- Yukuna-Wainuma: Mariate †; Wainuma †; Yukuna
(† = lengua extinta)
Comparación léxica
[editar]La siguiente tabla muestra términos en varias lenguas del subgrupo Japurá-Colômbia (Ramirez, 2019):[1]
| Baniwa- Curripaco |
Piapoco | Achagua | Cabiyarí | Yucuna | Guarequena | PROTO- JAP.-COL | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 'boca' | -nʊma | -nʊma | -nʊma | -nʊma | -nʊma | -nʊma | *-nʊ-ma |
| 'lengua' | -enene | -nene | -iinene | -nenipa | -lena | -nene | *-(a)inene,*-eenene |
| 'ojo' | -thi | -tʊi | -tʊi | -thʊ | -lhʊ | -bhʊi | *-(i)lʊSi, *-(i)tʊSi |
| 'nariz' | -hitakʊ | -idakʊ | -dakʊ | -hitakʊ | -takʊ | -hitakʊ | *-Sɨtakʊ |
| 'pecho' | -kʊda | -ʊkʊta | -kʊta | -khʊ | -ʊʔʊkʊ | -kʊda | *-ʊʔʊkʊ[-la] |
| 'nombre' | -iipitana | -ipidana | -hidena | -ii | -ĩĩ | -ipitanha | *-ii[-pita(i)na] |
| 'agua' | ʊʊni | ʊni | ʊʊni | ʊʊni | hʊni | ʊni | *(h)ʊʊni |
| 'jaguar' | jaawi | tʃaawi | tʃaawi | tʃaawi | jawi | dawi | *jaaw(a)-i |
| 'tapir' | heema | e(e)ma | eema | heema | hema | hema | *Seema |
| 'paca' | daapa | taaba | taaba | naapa | kʊahahi | bapa | *laapa |
| 'pez' | kʊphe | kʊbai | kʊbai | kʊpha | kʊphe | kʊphe | *kʊpaSi |
| 'pájaro' | kepiɻa | kʊipira | miʃidʊ | kʊʔpira | kʊpiraʔpha | aaʃeni | *keSejʊ-ri, kʊʔipiTa |
| 'mujer' | iina-ɻʊ | ina-nai | iina | nanawĩ | ina-na-rʊ | inawi-bʊ | *iina-Tʊ |
| 'lago' | kaɺit̪a | kalisa | kalisa | kalit̪a | kaisa | kalisa | *karitsa |
| 'canoa' | iita | iida | iida | hiita | hita | ita | *(h)iita |
| 'mandioca' | kaini | kaini | keeni-ɻʊ | kaaji | kaʔatʃi | kanhi | *kai-ni |
La siguiente tabla incluye más lenguas y más términos (Ramirez 2019: 502-515):[1]
| Curripaco | Warekena | Mandawaka | Piapoco | Achagua | Kabiyari | Yukuna | Kauixana | Resígaro | Wainumá | Yumana | Passé | Mepuri | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1sg ('yo') | nʊ- | nʊ- | nʊ- | nʊ- | nʊ- | nʊ- | nʊ- | no- | no- | nʊ- | no- | nʊ- | |
| 2sg ('tú') | pi- | pi- | hi- | pi- | hi- | pi- | pi- | pi- / -pɨ, pɨwá “tu” | pi- | pi- | pɨ- | pɨ- / -pɨ | pi- |
| 1pl ('nos.') | wa- | wa- | wa- | wa- | wa- | wa- | wa- | wo- | wa- | ba- | wa- | wa- | |
| 'agua' | ʊ́ʊni | ʊ́ni | ʊ́ni | ʊ́(ʊ)ni | ʊ́ʊni | ʊ́ʊni | hʊ́ni | owi | hooní | (h)ʊʊni | oi (Y) | oi (P) | ʊni |
| 'alto' | jéenʊ-ni | denʊ́-ni | denʊ́-nV-ta | tsenʊ-ni | tʃenʊ-ni | jenʊ́ | tʃéno | tseinóʔ | tʃinʊ́-ni | jeno | |||
| 'beber' | -íiɻa | -íla | -V́ra | -í(i)ɾa | -íiɻa | -iiɾá | -iʔiɾa | -íʔtsa | -iʔdɯ́ | -ira | -iTa | -iTa | |
| 'brazo' | -tʃakʊ | -aaná-pi | ána-pi-lhe | -ána | -napi | -ana-bai | -aná-pí | -aʔana-pi-tá | -aʔaná-pɨ | -aʔnáa-pí | -ana-pɨ | ||
| 'cabeza' | -hiwí-da | -híwa | -(hV́)wa | -í(i)wi-ta | -iwi-ta[-mi] | -híwi-ta | -hiwí-la | -hiwá | -híwe | -V(h)bída | -hio-la | -ʊla | |
| 'camino' | (h)inípʊ | (h)anípʊ | énʊhʊ͂ | ajapʊ | iníhʊ-ba | ajápʊ́ | iɲeʔepʊ́ | eɲépo / iɲépo | adʒápó | idʒápʊ | |||
| 'canoa' | íita | íta | íta | í(i)da | íida | híita | híta | (h)itá | hiítɯ́ | íta / heita | hiitʃa | ||
| 'carne' | -íi-pe | -í-ta | -ii-ná(a) | -íi-naa | -íʔi | -ı͂ ʔı͂́ | -iʔi-na | g-íʔí | -ií | -í-na | (h)i-tike | ||
| 'casa' | -pana / paní-t̪i | -pána / páni-si | haní-zi | -bana | -V́ bana / bani-si | -pana / pée-t̪i | pa-sí | -pana / pãn-xt́ | -paánɯ́ / panií-tsí | -pana / pani-si | -pana / pa-hɨ | phai-t1i | |
| 'cavar' | -híka | -híka | -í(i)kja | -ka | -hika | -itʃá | -hɨka | -híʔʒo | |||||
| 'comer' | -íinha | -iha | -ná | -já(a) | -V́ Vja | -V́ Vtʃhá | -aɲhá | -íɲha | -ʃá /-dʒha/ | -ana / -tʃa- | -isa | -nha | |
| 'crecer' | tawíina | -dawinaa | -dáwina | -tawána | -tawáɲaʔa | ||||||||
| 'dentro' | -ɺikʊ | -ɺikjʊ | -likjʊ | -ɾikʊ | -itʃʊ | -tsokói | -gikó | ||||||
| 'día' | heekʊ́-api | wiheʔkʊ́ / wehiʔkʊ́ | heʔétʃʊ́ | heeʔkó | heekiʊ | séko | ʃekʊ | ||||||
| 'dos' | jama- | dama- | pʊtsá-i- | (hʊ)tʃáma- | tʃʊmá | ijamá | itsama | matʃama | pijá(k)ma | pijama | |||
| 'dormir' | -ímaa | -íma | -ima- | -imá(a) | -máa | -imáa | [-ka]-má-ta | -íma-ka | -ímá- | -ma | -ima | ||
| 'duro' | táaɻa | daaɺa | taʔaɾa- | taʔdɯ́ ʔ | |||||||||
| 'fuego' | t̪íjee / -t̪ínhai | isí-de / -sina | iʒí-de | sitsái / sijái | sitʃái / tʃitʃái | sijá / -síɲe | xítʃɨ / xítʃé | itsí-tsó | hitʃí-pa | hekje | hit1iɲe | ||
| 'hacha' | epít̪ii | ipisí | epíitshí | heipitʃi | eept1i | ||||||||
| 'hígado' | -ihʊ́pana | tʊwápani | -ʊbana | -(í)ʊpana | -paná | -péne | -opáaná | -(a)pana | -opane | ||||
| 'hoja' | -phe | -phe | -he | -bái-ná(a) | -bái-naa | -phe | -pé / pɨʔna | -pa | phe / pɨɨ(-na) (Y) | phe-mi (P) | -pe | ||
| 'hombre' | áatʃia / atsína- | asína-li | aʒína- / aʃina- | asia-ɺi | wasía-li-kʊa- | t̪ijá-ɾí | atʃiɲá | tsína | atsáa-gí | atsitʃa-ri | atsiã | atʃina | |
| 'huevo' | -éewhe | -éwe | i-ewé-di | -eewé(e) | -éewi | -éewhé / -áawhé | -ewhé | -ai | eéwe | -heépe /-eebhe/ | -wee / -awi | -héwi | |
| 'humo' | íit̪a | al-ísa-ni | í(i)sa | íisa | íit̪a-ɾi | ísa | iítshɯ́ | ||||||
| independendizador | -t̪i | -si | -si | -si | -si | -t̪i | -si | -xɨ | -tsi | -si | -hɨ | -t1i | |
| 'rodilla' | -hʊ́ʊɻhi | -hʊ́lʊ-ba | -ʊ͂ lʊ͂ | -ʊɺʊ́i | -ʊ́ʊɻʊi | -(h)ʊɾhʊ́ | -ʊʔʊɾʊ́- | -tso-l(h)a | -hoʔdó-naɯ́ | -oTo-la | |||
| 'lago' | kaɺít̪a | kalísa | kalísa | kaɺisa | kalísa | káɾit̪a | karitsa | karihiá | |||||
| 'lengua' | -eenéne | -néne | -néne | -nene | -íinene | -neni-pá | (-lená) | -néne | -nenépe | (-ena) (Y) | -inene (P) | -néni | |
| 'luna' | kéeɻi /kéeɺi/ | kéli | kéri | ké(e)ɾi /ké(e)ɺi/ | kéeɻi /kéeli/ | kéeɾi | kéɾi | ketsí /keɾí/ | keégí | keeri | kiʃi (P) | keehi | |
| 'madre' | -hádʊa | -hábʊ | -atʊ́a | -atʊ́a | -hanʊ́á | -halɔ́ | -helɔ́ | -hanawá | a(i)ɲo (vocativo) | ||||
| 'mano' | -káapi | -kápi | -káhi | -ká(a)pi | -káahi | -kaapi | -káapi | -kaphí-idó “braço” | -kaapi | -kapi | -kapʊhi | ||
| 'mujer' (suf.fem.) | íina-ɻʊ | -lʊ | iná-lʊ- | -ɺʊ | -ɻʊ | -ɾʊ | ina-ná-ɾʊ | -tso | ináa-dó | ina-rʊ | hina-Tʊ | ||
| 'nariz' | -hitákʊ | -hítakʊ | -thákʊ | -ídakʊ | -dakʊ | -hitákʊ́ | -takʊ́ | -(h)ɨtokó | -hitákó | -i(ç)tákʊ | -ɨtʃoko (Y) | -ɨtako (P) | -tʃakʊ |
| 'noche' | déepi | bémi | daími- | táijápi | táajee-bee | néápi | lapí | lápi | naapí | dapii- / dai- | lapo-to | la(h)i(h)ápi | |
| 'ojo' | -thi | -bhʊi | -d(h)i | -tʊ́i | -tʊ́i | -(V)thʊ | -ilhʊ́ | -(i)lhó | -(í)nhi- | -dʊ́(h)i | -(i)hló | -ʊhe (?) | |
| 'oreja' | -ʊ́wi | -ʊ́wi | -ʊwi | -wí-ba / -iwi | -ʊ́ʔʊwí | -ʊʔʊwhí | -oʔo-tá | -oʔowi | -(h)ʊʔʊbi | -oɨ | -ʊi-tʃa | ||
| 'oír' | -híma / -hími | -héma | -hema | -é(e)mí-a | -éemi | -heemé | -hemaʔá | -hima | -héʔmá | -e(h)ma-pa | |||
| 'orinar' | -dáka | -ábaka | -aataida-ka | -taka | -anha | -aʔalaká | -aʔnhaa | -aataka | -laka (Y) | ||||
| 'pecho' | -kʊ́-da | -(ʊ)kʊ́-da | -(ʊ)kʊi | -ʊʊkʊ-ta | -kʊ́-ta | -ʊkhʊ́ | -ʊʔʊkʊ́ | -óʔoko | -óʔkó-táa- | -oko- (Y) | |||
| 'pesado' | hamí-na | imía | mijá | (ɨ)mt͂ ɲã | |||||||||
| 'pie' | -híipa | -hípa | -aba-ɺi | -íiba | -híipa | -hiʔipa-lá | -aʔ(w)t́-la | -hiiʔpá- | -ipa | -eɨ (Y) | -iʔpa-ta (P) | -ipa | |
| 'piedra' | hiipá-da | hípa | (h)ı͂́hã | í(i)ba | íiba | híipa | hípa | pá-l(h)a | (h)ipa | si(h)pa (Y) | ʃipa-la | ||
| 'pierna' | -kawa | -kawa | -kawa | -káwa | -kawa-phí | -kawa-lá | -kaawaí | -ká(a)ba | -kawa | ||||
| 'pueblo' | jaká-ɺee | daká-le | jakaɺé(e) | tʃakáalee | ɲakaɾé | tʃakaɾe | dʒakádé “roça” | ||||||
| 'remedio, medicina' |
tápee | tepé-si | dabé(e) | dibée | tépee | tepe-sí | tiʔphoó-tshí | ||||||
| 'sol' | kámʊ-i | kámʊ-i | gamʊ́wi | kamʊ́-i | kamʊ́-i | káamʊ | kamʊ́ | kámí | kamʊ(h)i | kámʊi | |||
| 'sueño' | (hi)tapʊ-ni | -tápʊ-ni | dapʊ-ɺi | -dáhʊ-ni | tápʊ-ɾi | tapʊ́ | -tapó-ní | ||||||
| 'tierra' | híipai | ibái | ibái | hipt́ | hípo-hí | (h)ípai | |||||||
| 'uno' | aapa- | apa- | he-tíha | aba- | áaba- | pa-pʊ́ “outro” | apa- “outro” | pe-lhó / pa-ne | apá-apí “outro” | apa- | aphɨ- / apé- (Y) | apa- / apé- (P) | |
| 'verde' | hípʊɺe | epʊ́le | ipʊɺé(e) | (h)ʊlée | pʊɾé | s-ipoɾe | ipogíʔ | hipʊre | sapore | s-ipʊɺe | |||
| 'volar' | -áaɻa | -ála | -aɺá | -áaɻa | -áaɾá | -aɾhá | -atsa | -adɯ́ |
Para los nombres de animales y plantas se tiene:
| Curripaco | Warekena | Mandawaka | Piapoco | Achagua | Kabiyari | Yukuna | Kauixana | Resígaro | Wainumá | Yumana | Passé | Mepuri | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 'abeja ' | máapa | mápa | máha | má(a)ba | máaba | máapa | mápa | mapa | maápɯ́ | ||||
| ambaúba | dʊ́ʊkʊ-ɺi | bʊkʊ́-li | tʊkʊ-ɺi | tʊ́ʊkʊ-li | nʊ́kʊ-ɾhi | lʊkʊ́ | loko-ɾí | dʊkʊ-rhi | |||||
| anta | héema | héma | (h)éma | é(e)ma | éema | héema | héma | (h)eema | seema | ʃeema | |||
| arara | áada-ɻʊ | abálʊ | adálʊ | ata-ɺu | ata-ɻʊ | na-ɾʊ́ | laʔa-ɾʊ́ | anáa-dó | ada-rʊ | lao | laʊ-i | ||
| arara | káɾʊ | katsó | kárʊ | kaTo-ri | |||||||||
| ariranha | (i)néewi | néwi | inéwi | jé(e)wi | jéewi | jéewi | iɲéwi | dʒeéwí | |||||
| bacaba | pʊ́ʊpe-ɻi | kʊpé-li | pʊbe-ɾi | pʊ́pe-ɾi | pʊpé | pope-ɾí | pʊpee-ri | ope-si (Y) | |||||
| 'can' | tʃíinʊ | tʃínʊ | tʃínʊ | tʃiinʊ | |||||||||
| capibara | kéet̪ʊ | késʊ | késʊ | ké(e)sʊ | kéesʊ | kéet̪ʊ | késʊ | kexo | kesʊ | kehó | |||
| coruja | pʊ́ʊpʊ-ɺi | pʊpʊ-ɺi | pʊ́pʊ-ɾi | pʊpʊ́ | popo-ɾí | popóo-gí | |||||||
| cupim | kamáɻa | kamála | káma | kamaɺa | kamáɻa | kámaɾa | kamáɾa | kamaádɯ́ | |||||
| cutia | phíitʃi | phísi | híʒi | pí(i)si | híisi | phíit̪i | phitʃí | phíiʔtsí | pihtsi | poɨtsi | |||
| jacu | máɻe | mále | malá-i | maɺa-i | maɻá-i, | máɾa | maʔáɾé | maɾá-si | máʔdo | marái | mara-si | ||
| lagarta-de-fogo | pʊ́ʊt̪a-ɻʊ | kʊsá-lʊ | pʊ́t̪a-ɾʊ | pʊsa-ɾʊ́ | |||||||||
| macaco-prego | pʊ́we | pʊ́we | hʊái | pʊwai | hʊai | pɔ͂ ʔı͂́ | poaʔi | poe(h)e (P) | |||||
| murciélago | píit̪i-ɻi | pitʃí-li | hiʒí-ri | híisi-ɻi | pít̪i-ɾi | pisi-ɾí | pitshíi-gí | ||||||
| mosquito | ainíijʊ | anídʊ | anídʊ | anatsʊ | áanitʃʊ | nitʃʊ́ | hanijʊ́ | nt́itʃo | haníitsó | (h)anitʃʊ | ajo (Y) | alikjó (P) | |
| mutuca | héeɻi | héli | eɾi-ba | eɻí-ba | héeɾi | heɾaʔapá | seɾí | heégí | setsí | ||||
| mutum | kʊ́i-tʃi | kʊí-si | kʊí-ʒi | kʊ́i-si | kʊí-si | kʊ́ʊ-t̪i | kʊ-tʃí | ko-tsí | kowíi-tsí | kʊ́i-tsi | koe-tsi | ||
| onça | jáawi | dáwi | dáwi | tsá(a)wi | tʃáawi | tʃáawi | jáwi | tʃaʔma-ɾí | tʃáabi | jama | |||
| paca | dáapa | bápa | dáha | tá(a)pa | táaba | náapa | naápá | da(h)pá | lapá | ||||
| papagayo | wáaɻʊ | wálʊ | wálʊ | waɺʊ-na | wáaɾʊ | wáɾʊ | watsó | waTo | waTʊ́-ʃʊ | ||||
| 'pato' | kʊʊmáda | kʊmába | kʊmata | kʊ́ʊmata | kʊ́mana | kʊmalá | komála | kʊmáda | komala | ||||
| paxiúba | pʊʊ́pa | kʊ́pa | kʊ͂ hã | pʊ́(ʊ)ba | hʊ́ʊba | pʊ́ʊpa | pʊ́pa | poʔpoó-ta | |||||
| 'pez' | kʊ́phe | kʊ́phe | kʊbái | kʊbái | kʊphá | kʊphé | kopé / kophɨ (Y) | ko(h)opi (P) | |||||
| pulga | iit̪ítʊ | isítʊ | ʒítʊ | isidʊ | isídʊ | t̪ítʊ | isitʊ́ | xitó | itshíitó | ||||
| coatí | kapít̪i | kapísi | kapíhi | kapisi | kápit̪i | kapísi | kapɨx | kapiítshí | kapísi | kapihé (Y) | kapɨtʃi (P) | ||
| pecarí | aapíja | apída | ahida | apitsa | áahitʃa | pitʃá | (h)apijé “caititu” | pɨtʃa | hapíitsɯ́ | hapixtʃá (W), apitsa (M) | apɨja (Y) | apɨkja (P) | |
| samaúma | p(h)iɻimítʃi | pilímisi | piɾimisi | piɾumítʃi | poɾomt́tsi | piɺiptʃi | |||||||
| tatu | jée | tsee | tʃée | tʃéʔe | jeʔé | tsaʔi | tʃée | je-To | je-To | ||||
| tucano | jáat̪e | dáse | dáse | tsá(a)se | tʃáat̪e | jáse | tʃá-koe | tsaátshí | je(h)etsi | ||||
| vespa | áini | áni | áini | áini | áaji | háiNV | int́ | haáni-mí |
Reconstrución de la proto-lengua
[editar]Véase también: Proto-arawak
La reconstrucción del proto-Japurá-Colombia aparece en (Ramirez 2019):[1][4]. Este autor reconstruye el inventario fonémico y un buen número de morfemas léxicos y gramaticales.
Fonología
[editar]Ramirez reconstruye para el proto-Japurá-Colombia 21 fonemas que transcribe como:
- 15 consoantes: /p, *t, *k, *ʔ, *T ; *ts, *tʃ ; *S, *h ; *m, *n ; *l, *r ; *w, *j/
- 5 vocales: /*i, *e, *a, *ʊ, *ɨ/
- acento: *V́
Pronombres
[editar]| Prefijados | Sufijados | Independientes | |
|---|---|---|---|
| 1sg | *nʊ- | *-na | *nʊ-(C)iSa yo |
| 2sg | *pɨ- | *-pɨ | *pɨ-(C)iSa tú |
| 3nfsg | *rɨ- | *-nɨ | *rɨ-(C)iSa él |
| 3fsg | *Tʊ- | *-nʊ | *Tʊ-(C)iSa ella |
| 1pl | *wa- | *-wɨ | *wa-(C)iSa nosotros |
| 2pl | *i- (ɨ- ?) | *-i (-ɨ ?) | *i-(C)iSa vosotros |
| 3pl | *na- | *-na | *na-(C)iSa ellos |
Ejemplos:
| *leʔe | asegurar |
|---|---|
| *nʊ-leʔe | aseguro |
| *pi-leʔe | aseguras |
| *ri-leʔe | (él) segura |
| *Tʊ-leʔe | (ella) segura |
| *wa-leʔe | aseguramos |
| *i-leʔe | aseguráis |
| *na-leʔe | aseguran |
| *iinaTʊ i-leʔe | la mujer asegura |
| *-lʊSi | 'ojo' |
|---|---|
| *nʊ-lʊSi | meu olho |
| *pi-lʊSi | teu olho |
| *ri-lʊSi | o olho dele |
| *Tʊ-lʊSi | o olho dela |
| *wa-lʊSi | nossos olhos |
| *i-lʊSi | vossos olhos |
| *na-lʊSi | olhos deles(as) |
| *iinaTʊ i-lʊSi | o olho da mulher |
| *-rʊSi | 'para' |
|---|---|
| *nʊ-rʊSi | 'para mí' |
| *pi-rʊSi | 'para ti' |
| *ri-rʊSi | 'para él' |
| *Tʊ-rʊSi | 'para ella' |
| *wa-rʊSi | 'para nosotros' |
| *i-rʊSi | 'para vosotros' |
| *na-rʊSi | 'para ellos' |
| *iinaTʊ i-rʊSi | 'para la mujer' |
Afijos de persona
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA |
|---|---|
| *nʊ- / *-na | 1sg |
| *pi- / *-pɨ | 2sg |
| *rɨ- / *-nɨ | 3msg |
| *Tʊ- / *-nʊ | 3fsg |
| *wa- / *-wɨ | 1pl |
| *i- / -i | 2pl |
| *na- / *-na | 3pl |
| *pa- | reflexivo |
| *i- | conectivo |
Sufixos nominales
[editar]| Proto-Japurá-Colômbia | Português |
|---|---|
| *i-...-tsɨ | independendizador |
| *-ni | dependendizador 1 |
| *-te | dependendizador 2 |
| *-rai | dependendizador 3 |
| *-naa | posesivo |
| *-na(w)i | plural 1 |
| *-pe | plural 2 |
| *-lʊ(a) | feminino 1 |
| *-(i)jʊa | feminino 2 |
| *-Sitse | ablativo |
| *-rai | alativo |
| *-wa | 'a lo largo de' perlativo |
| *-mi | separativo, pretérito |
| *-iitsa | procedencia |
| *-jʊ | comparativo |
| *-hitʃaka | 'también' |
| *-iinaka | 'de nuevo' |
Nexos subordinantes (relacionadores)
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA |
|---|---|
| *-rʊSi + *-riSa | 'para' (beneficiario) |
| *(-ri)-kʊ | 'en, dentro de' |
| *-aa-kʊ | 'en, dentro de' (líquido) |
| *-(i)na-kʊ | 'sobre' |
| *-eʔi-wi | 'entre, en medio' |
| *-pamʊ- | 'en medio de' |
| *-ta-nai-Si | 'al pie de' |
| *-paija / *-paita | 'frente a' |
| *-ʊʊja | de (separativo) |
| *-aʔapi | 'debajo de' |
| *-aʔapi-ja | 'con' (coordenado) |
| *-iinai | 'con' (acompañamiento) |
| *-iʊ | 'con' (instrumental) |
| *-Siwaʔate | 'con' |
Sufijos verbales
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA |
|---|---|
| *(-ii)-ta | causativo |
| *-wa | voz media, intransitivizador, reflexivo |
| *-(w)aaka | reflexivo, recíproco |
| *-(i)kaka | reflexivo, recíproco |
| *-wa | futuro 1 |
| *-hanV | futuro 2 |
| *-le | pasado |
| *-SVni | permansivo |
| *-laSa | frustrativo |
| *-tʃa / *-ja | reportativo 1 |
| *-pila | reportativo 2 |
| *-iikaʔi | 'ya' |
| *-tsʊʔa | 'todavía' |
| *-ka | subordinativo, progresivo |
Classificadores y formantes
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA | Inglês |
|---|---|---|
| *-aa | líquido | water |
| *-aʔa-la | redondo | round |
| *-aapi | recipiente | container |
| *-aapʊ | longo e flexível (vara, caminho) | long and flexible (pole, path) |
| *-eema | lado | side |
| *-iita | humano | human |
| *-kaSa | filiforme (serpente, cipó) | threadlike (snake, liana) |
| *-kʊa | superficie delimitada | limited area |
| *-maka | tecido | fabric, cloth |
| *-na | tronco, mamífero | trunk, mammal |
| *-pɨ | tubo alongado, corda, cipó | long tube, rope, liana |
| *-pʊkʊ(i) | circular | circular |
| *-Sikʊ | tubo | tube |
| *-Siwa | beiju | manioc bread |
| *-wa | buraco, abertura | hole |
Numerales, demostrativos y otros
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA | Inglês |
|---|---|---|
| *aapa- | um | one |
| *(pʊi)jama | dois | two |
| *ma-la- / *maitsi / *ma-pe- | três | three |
| *-Ta | demonstrativo | demonstrative |
| *-ta-i | demonstrativo (longe) | demonstrative (distal) |
| *aa | suporte locativo (estar) | to be situated |
| *nee- | anáfora (lá, então) | there, then |
| *-aaTʊ | lugar | place |
| *na | quem?, o quê? | who?, what? |
| *kapaSa | interrogativo | interrogative |
| *(h)ʊʊpi | passado, antigamente, velho | old |
| *paana- | agora, hoje | now, today |
| *waTa | vamos! (exortação) | let’s...! |
| *kai | assim | like this |
Translativos
[editar]| PROTO-JAPURÁ- COLOMBIA |
GLOSA |
|---|---|
| *ka- | positivo |
| *ma- | negativo |
| *-ka | nominalizador: agente |
| *-ka-ila | cuando |
| *-ni | nominalizador: paciente |
| *-we | nominalizador: lugar |
| *-mai | adjetivizador |
| *-ri | relativo |
Sintaxis
[editar]El orden sintáctico preferente en una oración transitiva es SVO y además el adjetivo precede al sustantivo.
Véase también
[editar]Referencias
[editar]- ↑ a b c d e f Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
- ↑ Ramirez, Henri, & França, Maria Cristina Victorino de. (2019). Línguas Arawak da Bolívia. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas, 19, e019012. https://doi.org/10.20396/liames.v19i0.8655045
- ↑ Ramirez, Henri (2001). Línguas arawak da Amazônia Setentrional. Manaus: Universidade Federal do Amazonas. (PDF)
- ↑ a b Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 3. Curitiba: Editora CRV. p. 290. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4. Archivado desde el original el 19 de abril de 2021. Consultado el 26 de diciembre de 2022.
- ↑ Jolkesky, Marcelo Pinho de Valhery. 2016. Estudo arqueo-ecolinguístico das terras tropicais sul-americanas. Doutorado em Linguística. Universidade de Brasília.
| Control de autoridades |
|
|---|
Datos: Q97164243