Idioma pame

De Wikipedia, la enciclopedia libre
Pame, Xigüe
' Ñãʔũ (PS), Šiʔúi (PC) , Šiyúi (PN)'
Puesto No en los 100 mayores (Ethnologue, 2013)
Familia

Lenguas otomangueanas
 Otomangueanas occidentales
  Oto-pameanas

   Idioma pame
Escritura alfabeto latino
Estatus oficial
Oficial en En México tiene reconocimiento como lengua nacionalError en la cita: Error en la cita: existe un código de apertura <ref> sin su código de cierre </ref>
9768 (1995)
Regulado por SEP
Códigos
ISO 639-3 pmq pmz pbs pmq pmz

Extensión de las lenguas pame en azul.

El pame, o más propiamente las lenguas pames es un grupo de lenguas indígenas que se hablan en el centro-norte de México por las etnias pames. La comunidad lingüística pame supera los 10 000 individuos, y viven sobre todo en el estado de San Luis Potosí.

Clasificación[editar]

Junto con el idioma otomí, el matlatzinca, el mazahua y el ocuilteco, el pame forma el grupo otopameano de la familia lingüística otopame.

Ethnologue distingue dos variedades de este idioma: el pame central,[1]​ hablado en Santa María Acapulco; y el pame norteño,[2]​ hablado en algunas comunidades al norte de Río Verde (San Luis Potosí), cerca del límite fronterizo con Tamaulipas. El pame sureño se considera en la actualidad extinto, aunque Soustelle pudo documentar algunos hablantes hacia 1935.[3]​ Desde un punto de vista comparativo parece que las relaciones de cercanía entre las variedades llevan al siguiente esquema:

Pame meridional (Ñãʔũ)

Pame central (Šiʔúi)

Pame septentrional (Šiyúi)

Descripción lingüística[editar]

El pame es una lengua tonal que distingue tonos medio y alto, así como el matiz alto-bajo.[4]

Léxico comparado[editar]

El siguiente cuadro muestra los numerales y algunas palabras básicas en diferentes variedades de Pame:[5]

GLOSA Pame Sur Pame Central[6] Pame Norte[7] PROTO-
PAME
(Jiliapan) (Tilaco) (Santa María) (Alaquines)
1 nna nna ndɑ sɑnte *nda
2 ti ti-yii nui nuyi *nui
3 niyũ ti-ñũn rɑnhũʔ rnuʔ *-nũʔ
4 tipiyã tyipya ki-ñui giriui *ki-nui
5 špitũnt šputun kikʔɑi gičʔɑi *kikʔɑi
6 tikiyen taken tiliyɑ teriɑ *te-
7 tekiti ki-yii tiliñũhũñ teriuhiñ *te-?i+2
8 teiniyun kyidinũn ndɑ ntsɑwʔ tenhiuñ *te-?-nũʔ
9 nahwẽn nawẽ 8 + 1 kɑrɑ 8 + 1 ?
10 stutʔu štusu seskɑʔɑi kɑrɑ 8 + 2 ?
'cabeza' kiñãu keyãw ganãw ganãu *kənaw
'ojo' nta ndao gotao ntao *nta
'nariz' šiñũ šiyõa ʦiñowa šiñõã *šiñũ(?)
'boca' kine kane kona kteye *
'pie' nogua nigowa mokwa mokwa *mokwa
'maíz' ʦʔ tyõã gu-dh tʔ *tʔ
'metate' mbot nabʔotʔ kʔyi kʔiyn ?
'chile' bihi mahi mahi lʔu *-hi
'tomate' mpia rumbay lapay dbipay *-pay
'frijol' tio tʔawuʔ gu-kʔwe kʔwi *kʔwi(?)
'carne' migu magiybi pakas pakas *mpak-(?)
'comer' dii, nii nii sihin sey *si-
'maguey' ši-nʤia pʔi-doa go-doa ndwa *ndoa
'alcohol' pinkʔi pingi ke-pi ki-pint ?
'bosque' mipwi setʔa mabwo kwãn *mikwV (?)
'flor' ntu ndʔow go-tun nkyun *ndo-ni
'perro' nnʔow nnʔow nadu dyo *ndʔo-
'caballo' pahan bhãn wahil pahal *pahal-(?)
'piedra' kido kudo kotu gitu *ki-nto
'sol' mpãẽ nimbay kunhu mpa *mpay
'luna' mʔõ mʔãũ mʔau mʔãũ *mʔau
'agua' bisa masa kwote kãnte *nte
'montaña' tʔoe tʔi go-loe toe *tʔoe
'sal' tʔiũs tʔũs lʔũs tʔũs *tʔũs
'mercado' tityawt tetãwn kekywãw kikʔyič *teta-
'año' špo šopʔaw ningyihin čyii ?
'semana' nimpya nembẽ nembẽyn pyẽy *mpyẽ(y)
'noche' sãu nasaw gu-sãw digun *sãw
'frío' ʦe ʦe ʦee ʦee *ʦe(e)
'calor' pa mapa mapa mpa *(ma)pa

Referencias[editar]

  1. Ethnologue: Reporte para el pame central
  2. Ethnologue: Reporte para el pame norteño.
  3. J. Soustelle, 1937, pp. 330-363
  4. Suaréz, 1983:51.
  5. Soustelle, 1937, p. 364-365
  6. Los numerales 1-10 no proceden de Soustelle sino de Dr. Heriberto Avelino, 5 de noviembre de 2008, Northern P.
  7. Los numerales 1-10 no proceden de Soustelle sino de Dr. Heriberto Avelino, 5 de noviembre de 2008, Central P.

Bibliografía[editar]

  • Soustelle, Jacques [1937](1992): La familia lingüística Otomí-Pame de México Central, Fondo de Cultura Económica, México DF, ISBN 968-16-4116-7.
  • Suaréz, Jorge A, 1983, The Mesoamerican Indian Languages, Cambridge, CUP

Véase también[editar]