Idioma ngäbe

De Wikipedia, la enciclopedia libre
Esta es una versión antigua de esta página, editada a las 14:25 23 sep 2020 por Pardalys (discusión · contribs.). La dirección URL es un enlace permanente a esta versión, que puede ser diferente de la versión actual.
Ngäbe, guaimí
Ngäbere[1]
Hablado en Panamá Panamá y
Costa Rica Costa Rica
Hablantes ~200 mil
Puesto No se encuentra entre los 100 primeros. (Ethnologue, 2013)
Familia

chibcha
  Ístmico
    Ístmico oriental
      guaymi

        ngäbere
Estatus oficial
Oficial en Panamá Panamá[1]
Códigos
ISO 639-3 gym

El ngäbere (que deriva de «ngäbo», «creador», del cual originó el gentilicio «ngäbe», «hijos del creador»)[cita requerida] conocido también como guaimí, es una lengua americana de la familia chibchana hablada por el pueblo ngäbe. Es la segunda lengua de Panamá por el número de hablantes nativos, es decir, lengua materna tras el castellano, con 260 058 hablantes, principalmente en la comarca Ngäbe-Buglé. En Costa Rica (provincia de Puntarenas) viven otros 5 360 ngäbes. La lengua usa el alfabeto latino o romano.[2]​ El heteroglotónimo guaimí, probablemente deriva del buglé ngwamigda que significa indígena o gwarare, gwa minta, que significa «como lombrices»[3]​ una forma despectiva para referirse a los ngäbe que pasó al castellano[4]

Descripción lingüística

Texto en Ngäbere

El siguiente es un ejemplo de texto en ngäbere: «Nitre ngäbere nietä ye blite kugwe ngäbere bití, ye nie nüne Panamá bätä Costa Rica, nitre panamá ye blite bä jenénkä ni Costa Rica yé bätä.»

«Kugwe ni ngäbegwe ne bití blita ñakare nibíre krübäte yedre bätä ari kugwe tigueta, ögaregrö bití driedre monso mrä íe. Kugwe ne migadre kä krí bití yé kwe kugwe ye ñakare rearegä.»

Glosario ngäbere

Niño: monso-brare, ngäbägre brare
Niña: monso-merire, ngäbägre merire
Mujer: meri
mujer hermosa: meri nuäre, bongrabe.
Hombre: brare
Sol: ngwana
Luna: sö
Día: köbö
Noche: deo

KUGWE TIGANI NGÄBERE BÄBÄ SULIÁRE.

Agwé = venga.
Agwé kwete = venga a comer.
Ámen = cuál.
Andalan = gallo.
Ani kwete = vamos a comer.
Aro=arroz.
Bani = lata de aluminio.
Bäse = lamer.
Bätete = lavar.
Bati = una vez.
Betékä = correr.
Bien = dar.
Bien íe = dale a él (ella).
Bini tíe = me lo dio a mí.
Biti = después, más.
Blato = plato.
Bökän = cierto.
Bongrabe = bonito (a).
Brän = vamos.
Brare = hombre.
Bren= enfermo.
Bule = barriga
Chí =pequeño, niño.
Dare = de día.
Dati = un árbol.
Deeme = con cuidado.
Degä = en la maña.
Den = tomar o agarrar.
Dende = baje, tomar.
Deo = en la noche.
Dera = hace rato.
Dí = fuerza, o energía.
Diguende = desbaratar
Diguimá = banano primitivo
Díme = agrio
Dini = tomó, o agarró
Digue = cierre
Díte = fuerte
Dobó = tierra
Dobóre = café
Dobrore = sucio
Dogwä = cabeza
Dregwe = objeto plástico
Dribe = alacrán
Drüne = negro
Erére = igual
Etebá = hermano
Gure = casado
Gwä ti biain mäe = ahorita le doy
Ibía= caña
Ison = nariz
Íti = una persona
Jadengä = jugar
Jädrin = ayer
Jäme = manso
jeméngo = opilion
Jene = diferente
Jatadre =venir
Jatäguete = brincar
Jatanina = vinieron
Jenéna = de otro
Jetebe = mañana
Jí = camino
Jibe = lucio
Jiete = en el camino
Jireiti = una fila
Jirere = en fila
Jite = en camino
Jogo = araña
Jú = casa
Jüete = rallar
Jügue = pintar
Jugwe = puerta
Jura = rápido
Jurore = débiles
Juräre = picazón
Kä kämen = el tiempo está malo
Kä rä = olores
Kabré = montón
Kada = boca
Kaibe = solo
Ñö = lluvia
Kämen = malos
Käne = primero
Kare = verde
Kärere íe = pídalo a él
Käte = gordo
Kati = una hoja
Kegue = vaciar
Kete = empaque
Ketéiti = un paquete
Kise = mano
Kideiti = rácimos
Kíra = viene
Kíra = antiguo
Kíra = viejo
Kite = tire
Kobógwä = cuatro
Köböiti = un día
Komä = tres
Köte = gordo
Krä = flaco
Krati = un animal
Krene = perezoso
Krí = grande
Krí kä = hoja de árbol
Krübäte = demasiado
Kubú = dos
Kugwe = palabra
Kuni = encontró
Küra = terminó
Kürera = terminaron
Kwä kügü = siete
Kwä ögän = nueve
Kwä, kwä = ocho
Kwaga = amargo
Kwäjätä = diez
Kwärä = al lado
Kwärigué = cinco
Kwätí = seis
Kwati = uno
Kwe = él
Kwegwe = de él
Kwetádi = comerán
Kwete = comer
Kwetre = ellos
Kwitira = comieron
Kwrägri = a otro lado
Mä = usted
Mägwe bian tíe = usted me lo da a mí
Mä niguí medénde? = ¿Adónde va usted?
Mäe = a usted
Mäkwe = suyo (a)
Malan = mariposa
Mane = dulce
Mare = más tarde
Matare = hoy
Mende = lejos
Merire = femenina
Mete = péguelo
Metre = cierto y verdad
Miti = pegó
Möre = hembra
Mrägä = familia
Mun = ustedes
Mungwä = mosca
Murare = engripado
Mura = gripe
Murie = viento, aire
Näin = andar
Nän = vaya
Né = éste
Né = tome
Ne ñain = tome este
Nea = ésta
Negä = desaparece
Negri = a este lado
Negwe =de esta
Nende = derramar
Nere = por aquí
Nete = aquí
Ngäne = ladrar
Ngaña = hormiga
Ngin = gusano
Ngire = caliente
Ngugwe = desplumar
Ngwai = hermana
Ngwana roäre =en medio día
Ngwäre = cara
Ngwean =dinero
Ngwen = blanco
Ngwena = lleve
Ngwendä íe = pregunte a él
Ngwin =:Traer
Nidan = macho
Niguigä = bolar, asustar
Niguíra = se fue
Niregwe = de quién
Nírien = crecer, desarrollar.
Nuäre = Linda(o)
Nüguen krö = dos pies
Nugwä = pájaro
Nun = nosotros
Nun kiri = a lado de nosotros
Nungwe = de nosotros
Ñadre = tomar
Ñain = tome
Ñó né = tome esta agua
Ñö ñain = tome agua
Ñü = Lluvia
Öba = avispa
Ogwä = ojo
Ötare = la mita
Ötöiti = un vestido
Rien = cocine
Roro = cuello
Rubún = bravo
Rubúne = enojado
Rürübäine = vendiendo
Segri = al otro lado
Segwe = de aquella
Sete = allá
Sübrüre = amarillo

asucar: azúcar

Tä diguegä = está caminando
Tägärä = para sentar
Tägue tibien= siéntese
Tain = rojo
Ti = yo
Ti tä sribíre = yo estoy trabajando
Ti tä tärä driere = yo estoy enseñando
Tigue = escriba
Tigwe = mío
Töe krägue = él quiere
Trägwata una bolsa plástica
Ulíe = pierna
Ugwe = moler
Ugwen = olla
Umbre = mayor, anciano
Üna = completo, madurar
Yé = ese
Ye kwegwe = ese es de él.
Ye kwetregwe = ese es de ellos.
Ye tigwe = ese es mío
Yéte = ahí

Números del 1 al 10

1= kwati
2= kubú
3= komä
4= kobógwä
5= kwärigué
6= kwätí
7= kwä kügü
8= kwä kwä
9= kwä ögän
10= kwäjätä
11= kwäjätä bití kwati
12= kwäjätä bití kubu
13= kwäjätä bití komä
14= kwäjätä bití kobogwä
15= kwäjätä bití kwärigué

Hay 18 formas de coteo en Ngäbere. Desc. Ngäbere Cantidad Significados Kwati 1 Objeto redondo. Iti 1 Persona. Krati 1 Animal. Dati 1 Árbol. Jireiti 1 Fila. Keteiti 1 Paquete. Batí 1 Una vez. Kideiti 1 Racimos. Ötöiti 1 Ropa, trozo. Kati 1 Hoja. Taiti 1 Una cuarta. Ngwraiti 1 Una brasa. Köböiti 1 Un día. Jetébe 1 Mañana. Jädrín 1 Ayer. Manáni 1 Moneda. Kundi 1 Astillas o lata. Duiti 1 Cantidades grandes.

Frases en ngäbere

Buenos días: Köbö kwin degä
Buenas tardes: Köbö kuin dere
Buenas noches: Köbö kuin deo
¿Cómo estás?: ¿Mä toa ñó?
¿Cómo te llamas?: ¿Mä kä ñó?
¿Cuántos años tienes?: ¿Kä kuäbe mä bití?
¿Dónde vive usted?: ¿Mä tä nüne medente?

Conjugación

Jatäguete = Brincar

Ti bigue jatäguete neménbe séte - Voy a brincar hasta allá
Mä jatägäte nemén séte - Brinque usted hasta allá
Kwé jatägäite nemén séte - Él brincará hasta allá

Kä jurä Ti bätä kä jurä nibí - Kwé bätä kä jurä nibí - Kwe bätä kä jurä nibí Nun bätä kä jurä nibí

Miedo Yo tengo miedo - Él tiene miedo - Ella tiene miedo - Nosotros tenemos miedo


Ngwänengä Ti töe ñakare ngwänängä bätä - Kwe töe ñakare ngwänängä bätä - Nun töe ñakare ngwänängä bätä

Gritar Yo no quiero gritar - El no quiere gritar - Nosotros no queremos gritar.


Urabá o Urracá fue un líder de la sociedad ngäbe que luchó contra los invasores españoles, venció a principales capitanes y murió en total libertad.[cita requerida]

Referencia

  1. a b Gaceta Oficial de Panamá (26 de noviembre de 2010). «Ley 88 del 26 de noviembre de 2010» (PDF). Ciudad de Panamá, Panamá. Consultado el 26/11/10. 
  2. Ethnologue, Ngäbere, consultado el 24 de mayo de 2007
  3. R. Rodríguez, personal communication, December 9, 2011
  4. Real Academia Española (2005). «guaimí». Diccionario de la lengua española. 21ª edición. Madrid: Santillana. Consultado el 17 de septiembre de 2020.