Anexo:Nombres de animales y plantas en matsés

De Wikipedia, la enciclopedia libre

Lista de nombres de animales e plantas en matsés (Fleck, Uaquí & Jiménez 2012):

Mamíferos[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
nëish animal de caza
iua animal domesticado, mascota
bënë macho
chido hembra
tsusio animal macho viejo
macho animal hembra vieja
bacuë cría de animal
cania animal joven
bëcho animal con mucha grasa
tsindud animal sin rabo (cola)
mëndud animal sin pie delantero
pëndud animal sin pierna delantera
tandud animal sin pie trasero
pandud animal sin oreja u orejas
bëshu animal ciego
cuididi animal travieso
checa mamífero pequeño no comestible
checa zarigüeya (término general) pericote Fam. Didelphidae
abuc checa zarigüeya lanuda chosna pericote Caluromys lanatus
checa bëbëdi, checa dëuisac zarigüeya de cuatro ojos pericote lentesapa Metachirus nudicaudatus, Philander mcilhennyi
checampi, mapiocosëmpi zarigüeya pequeña pericote Gracilinanus, Hyladelphys, Marmosa spp., Marmosops spp., Micoureus spp.
yama zarigüeya de rabo corto pericote Monodelphis spp.
mapiocos zarigüeya común zorro Didelphis marsupialis
mëincanchush perezoso de tres dedos yacu pelejo, pelejo pintado Bradypus variegatus
shuinte, posën, nai, tabidiate, di chinaid perezoso de dos dedos pelejo colorado, coto pelejo Choloepus cf. hoffmanni
chompish, shuinte piu, shuinte ushu, shuinte pocchësh perezoso de dos dedos (variedades)
mencudu armadillo de cola desnuda yangunturillo, carachupa Cabassous unicinctus
tsaues, yosh armadillo de Kappler carachupa negra Dasypus kappleri
tsaues chëshë, tsaues ushu, tsaues piu armadillo de Kappler (variedades)
sedudi armadillo de nueve bandas carachupa blanca Dasypus novemcinctus
sedudimpi, sedudidapa, acte tsaues armadillo de nueve bandas (variedades)
tsaues amë, panu armadillo gigante yangunturo, carachupa mama Priodontes maximus
tsipud, tsequeded oso hormiguero de dos dedos inti pelejo, tapia pelejo Cyclopes didactylus
shaë gran oso hormiguero oso hormiguero Myrmecophaga tridactyla
bëui tamandúa shihui Tamandua tetradactyla
cuesban murciélago, vampiro masho Ord. Chiroptera
madun sipi mono tití leoncito Cebuella pygmaea
sipi monito pichico Saguinus spp., Callimico goeldii
pishtadan monito pichico Saguinus spp.
sipi ëcsed, sipi ëctanun monito pichico boca blanca Saguinus mystax
sipi cabëdi monito pichico pintado Saguinus fuscicollis
sipi chëshë monito pichico negro Callimico goeldii
tsanca, tsanquequid mono ardilla fraile Saimiri sciureus
tsancadapa, tsancampi mono ardilla (variedades)
bëchun, coequid, chidu mono capuchino machín Cebus spp.
bëchun chëshë, bëchun mono capuchino negro mono negro, machín negro Cebus apella
bëchun ushu mono capuchino blanco mono blanco, machín blanco Cebus albifrons
achu mono aullador coto, coto mono Alouatta seniculus
achu piudapa, achu chëshë, achu piumpi, tsusa mono aullador (variedades)
chëshëid, chuna uisu, mëshe mono araña maquisapa Ateles chamek
chëshëidtapa, tsidun mono araña (variedades)
poshto, chuna, abucquid, mëdantechued, macsinquid mono lanudo choro Lagothrix lagothricha
poshto piu, poshto tanun, poshto chëshë mono lanudo (tipos)
dide, dicu mono nocturno musmuqui Aotus nancymaae
senta, bëshuidquid piu mono uacari huapo colorado, huapo rojo Cacajao calvus
uadë, tsocon, sëdë, masoco mono zocayo tocón Callicebus cupreus
uadë piu, uadë chëshë mono zocayo (variedades)
bëshuidquid mono saqui huapo, huapo negro Pithecia monachus
bëshudu, mamu mono saqui (variedades)
camun, bëdi carnívoro
opa perro (general) Fam. Canidae
opa, mëntsis perro doméstico Canis familiaris
opashë cachorro Canis familiaris
shëa perro enano
mëshpa perro que es mal cazador
mayanën opa perro selvático sacha perro, bandera chupa Atelocynus microtis
achu camun lobinio sacha perro Speothos venaticus
bëdi, camun, uinsad, chuisad jaguar tigre, otorongo Panthera onca
bëdidapa, uispan camun jaguar (variedades)
bëdi piu puma león, tigre colorado Puma concolor
sipidin puma (variedad)
bëdimpi felino pequeño
bëdimpi ocelote tigrillo Leopardus pardalis
tëstuc mauequid margay huamburusho Leopardus wiedii
bëdi chëshë, shododon jaguarondi añushi puma Herpailurus yaguarondi
cachu bëdi oncilla (?) gato del monte Leopardus tigrinus (?)
quidi quidi gato doméstico Felis catus domesticus
batachued taira manco Eira barbara
bosen nutria nutria Lontra longicaudis
onina nutria gigante lobo de río Pteronura brasiliensis
bosen ushu grisón sacha perro Galictis vittata
mayanën opampi comadreja Mustela africana
tsise cuatí achuni Nasua nasua
tsisedapa, tsisempi cuatí (variedades)
tsisebiecquid mapache achuni mama Procyon cancrivorus
shëmën olingo chosna Bassaricyon gabbii
cuichicquequid martucha chosna Potos flavus
chishcan delfín (término general) bufeo
chishcan piu delfín de río bufeo colorado Inia geoffrensis
chishcan chëshë, chishcan ushu delfín bufeo cenizo Sotalia fluviatilis
acte nëishamë manatí vaca marina Trichechus inunguis
nëishamë, auad, danchish, uisu, dampiada, choada tapir, danta sachavaca Tapirus terrestris
nëishamëdapa, nëishamë chëshë, nëishamë mëbëdi tapir (variedades)
senadbiecquid caballo Equus caballus
shëcten, unquin, matosh jabalí menor, pecarí, jabalina sajino Pecari tajacu
shëcten chëshë, shëcten ushu jabalí menor (variedades)
shëctenamë, chede jabalí mayor, pecarí huangana Tayassu pecari
shëctenamë chëshë, shëctenamë ushu jabalí mayor (variedades)
panchu jabalí mayor (huangana) líder
shëctembiecquid, chanchu chancho
senad, chashu venado, ciervo venado Mazama spp.
senad tanun venado (especie gris) venado cenizo, venado ushpacho Mazama gouazoubira
senad piu venado (especie roja) venado colorado Mazama americana
senad macchësh, senad bëdimpi venado (tipos)
pandud venado sin cuernos
paca vaca, toro Bos
pacadapa búfalo Bubalus bubalis
capa ardilla (término general)
capa piu ardilla (tipo) huaihuasho Sciurus igniventris, Sciurus spadiceus
capa chëshë ardilla (raza negra) huaihuasho Sciurus spadiceus, Sciurus igniventris (?)
capampi ardilla (tipo) Sciurus ignitus
capa cudu ardilla (tipo) Micoureus flaviventer
cacsi ardilla pequena ardillita Sciurillus pusillus
tambisëmpi ratón, rata (término general)
maca tanun rata que los matsés comen ratón Nectomys cf. apicalis
tacbid umu, tacbid chëshë ratón (tipo) Neacomys spp., Oryzomys spp., Scolomys ucayalensis
abuc macampi ratón arborícola Oecomys spp.
shubu pequid, shubu casësquid ratón (tipo) Oecomys bicolor
shëa ratón (tipo) Oligoryzomys microtis
yama ratón arborícola Rhipidomys (?)
tambisëmpi ratón casero rata Mus musculus
tambisëmpi rata casera rata Rattus rattus
isa puerco espín erizo, casha cuchillo Coendou prehensilis
tambisbiecquid, tambis incuente choquid pacarana majás con rabo Dinomys branickii
memupaid capibara ronsoco Hydrochoerus hydrochaeris
mëcueste, tsicudu agutí añuje Dasyprocta fuliginosa
mëcuestedapa, mëntsod agutí (variedades)
tsatsin, chochosh agutí pequeño punchana Myoprocta pratti
tambis, made, mapua, tampodo paca majás Cuniculus paca
tambis chëshë, tambis ushu, tambis piu paca (variedades)
abuc maca rata arborícola (término general)
abuc maca pinchuc choquid rata arborícola casha ucucha Makalata, Mesomys
abuc maca dëtan rata arborícola ratón balconero Isothrix bistriata
tambisëmpi, madempi rata espinosa sacha cuy Proechimys spp.

Aves[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
uicchun pajarito, ave (término general)
nuad ave nadadora pato Fam. Podicipedidae, Phalacrocoracidae, Anatidae, Heliornithidae
sentededapa perdiz gris puqueador, perdiz azul Tinamus tao
sentede perdiz grande perdiz, yungururo Tinamus major
shonquid, cuëma perdiz gargantiblanca perdiz parda Tinamus guttatus
sënu perdiz pequeña (término general) perdiz Crypturellus spp.
chimbë palabra general para perdices pequeñas perdiz
sënumpi perdiz de bartlett perdiz Crypturellus bartletti
sënu chëshë, senquequid perdiz cinérea perdiz Crypturellus cinereus
sededen quequid perdiz chica perdiz Crypturellus soui
shonquequid perdiz parda perdiz Crypturellus strigulosus
uampanshua perdiz ondulada panguana Crypturellus undulatus
sënu sëdëc, sencombadi perdiz abigarrada perdiz Crypturellus variegatus
sënu tanun perdiz (especie pequeña) perdiz Crypturellus sp.
acten nuad zambullidor menor yacu pato Tachybaptus dominicus
acten nuad cormorán neotropical cushuri Phalacrocorax brasilianus
nuëcquid chequid aninga sharara, pato aguja Anhinga anhinga
aca garza (término general) garza Fam. Ardeidae, Anhingidae
aca garza cucharón huapapa Cochlearius cochlearius
aca ushu garza blanca (término general)
aca ushudapa garza grande garza blanca Ardea alba
aca ushumpi garcita blanca garza blanca Egretta thula
aca ushumpi garcita bueyera garza blanca Bubulcus ibis
aca umu garza azul guanayo Egretta caerulea
aca sëdëc mirasol grande puma garza Botaurus pinnatus
uashan garza-tigre colorada puma garza Tigrisoma lineatum
acampi huaco común huangana garza Nycticorax nycticorax
acampi garza zebra garza Zebrilus undulatus
acadapa garza cuca tuyuyo Ardea cocoi
acte anchequid garza pechicastaña tamanaco Agamia agami
codo codo ibis verde coro coro Mesembrinibis cayennensis
camunco gritador unicorno camungo Anhima cornuta
acten nuadtapa pato criollo sacha pato Cairina moschata
patu pato doméstico pato Anas platyrhynchos domesticus
chiqui águila, gavilán, halcón (término general) Fam. Pandionidae, Accipitridae, Falconidae
edeste, puicon, shëtë buitre (término general) gallinazo Fam. Cathartidae
edeste macho gallinazo cabeciamarilla menor rinahui Cathartes melambrotus
tosh tosh gallinazo cabecinegra gallinazo Coragyps atratus
dampës gallinazo cabecirroja rinahui Cathartes aura
edeste ushuid gallinazo real cóndor Sarcoramphus papa
chiqui nuëcquid pequid águila pescadora Pandion haliaetus
chiqui macchichi águila con cresta gavilán chorero Harpia harpyja, Morphnus guianensis
chiquidapa águila harpía gavilán chorero Harpia harpyja
chiquidapa águila crestada gavilán chorero Morphnus guianensis
uinuin aquila gavilán chorero Spizaetus
chiqui chëshëdapa gavilán negro gavilán chorero Buteogallus urubitinga
chiqui chëshë gavilán pizarroso gavilán Leucopternis schistacea
chiqui chëshë gavilán zancón gavilán Geranospiza caerulescens
chiqui chëshë aguilucho colifajeado gavilán Buteo albonotatus
toc toc aguilucho caminero gavilán Buteo magnirostris
chiquimpi gavilán perla halconcito Gampsonyx swainsonii
entiosh tiosh gavilán piquiganchudo gavilán Chondrohierax uncinatus
chiqui shicbëdi gavilán bidentado gavilán Harpagus bidentatus
chiqui shicush gavilán cabecigris gavilán Leptodon cayanensis
chiqui chëshëmpi gavilán caracolero gavilán churero Rostrhamus sociabilis
inquidichued gavilán tijereta tijera chupa, gavilán tijera Elanoides forficatus
chiqui shëquëd pequid gavilán (tipo) gavilán ucuyuquero
chiqui uis gavilán (tipo) gavilán
chiqui shicush halcón de monte dorsigris halcón Micrastur mirandollei
chiqui shicush halcón de monte de Buckley halcón Micrastur buckleyi
chiqui sicsëdëc halcón de monte barreteado gavilán pollero Micrastur ruficollis
chiqui sicsëdëc halcón de monte listado gavilán teretaño Micrastur gilvicollis
chiqui tëush halcón de monte acollarado halcón Micrastur semitorquatus
tëoc tëoc halcón de monte de Buckley halcón Micrastur buckleyi
chiqui tec tec halcón pechinaranja halcón Falco deiroleucus
uancaua halcón reidor huancahuí Herpetotheres cachinnans
mau halcón cazamurciélagos Falco rufigularis
ecquequid caracara negro shihuango negro Daptrius ater
tatau caracara ventriblanco tatatau Ibycter americanus
madoco chachalaca jaspeada manacaraco Ortalis guttata
cushu pava gargantiazul pava Pipile cumanensis
cuëbu, tëmodas pava de Spix pucacunga Penelope jacquacu
cuëbu tapiu, cuëbu tacchësh pava de Spix (tipos)
cuya paujil carunculado piurí Crax globulosa
cuya paujil nocturno montete Nothocrax urumutum
uesnid paujil común paujil Mitu tuberosa (Crax mitu)
cachina pollo, gallina Gallus gallus domesticus
cachinan bënë gallo Gallus gallus domesticus
canso ganso
pabo pavo Meleagris gallopavo
ocodo codorniz porotohuango Odontophorus
nushambo hoazín shansho Opisthocomus hoazin
mando, uinesh trompetero aliblanco trompetero Psophia leucoptera
pocchësh rascón unchala Aramides spp., et al.
pon pon, acten nuadëmpi ave de sol americano yacu paitito, mariquiña Heliornis fulica
sededen quequid tigana tanrilla Eurypyga helias
acten tsiuic, tsiuic ave de playa tibe, pica playa Ord. Charadriiformes
oshpodco paloma arborícola torcaza Columba
oshpodcodapa paloma doméstica paloma castillo Columba livia
dëbin paloma terrestre (término general) paloma
dëbinëmpi tortolita rojiza paloma Columbina talpacoti
nimëduc dëbin paloma-perdiz rojiza paloma Geotrygon montana
dëbin piu paloma-perdiz rojiza (macho) paloma Geotrygon montana
dëbin chëshë paloma-perdiz rojiza (hembra) paloma Geotrygon montana
oshëo paloma-perdiz zafiro paloma Geotrygon saphirina
masën paloma coliblanca paloma Leptotila verreauxi
masën paloma frentigris paloma Leptotila rufaxilla
cana guacamayo (término general) Ara spp.
cana papagallo, loro grande (término general) Amazona spp.
cana ushu guacamayo azul y amarillo guacamayo azul Ara ararauna
cana piu, cuempa guacamayo escarlata guacamayo rojo Ara macao
cana piumpi guacamayo rojo y verde guacamayo rojo Ara chloropterus
canampi guacamayo frenticastaño loro Ara severa
ede, edempi guacamayo ventrirrojo loro Orthopsittaca manilata
cana tanun, chiash chiash loro harinoso loro hablador, uchpa loro Amazona farinosa
tuedo loro lomirrojo loro Amazona festiva
toesh loro cachetinaranja loro Pionopsitta barrabandi
tequeden loro cabeciazul daran daran Pionus menstruus
tequeden loro alibronzeado daran daran Pionus chalcopterus
cuedes mapiu loro ventriblanco chiriclés Pionites leucogaster
cuedes mapiu loro cabecinegro chiriclés Pionites melanocephala
cuedes, cheden cheden perico, loro pequeño pihuicho
cuescues perico con pinta en el cuello y cabeza que parece escamas pihuicho Pyrrhura spp.
tsis tsis cuclillo (término general) chicua Fam. Cuculidae
tsis tsis ushu cuclillo piquioscuro chicua Coccyzus melacoryphus
sëmpin quequid cuco pavonino pájaro tunshi Dromococcyx pavoninus
coshquequid garrapatero grande locrero Crotophaga major
coshquequidëmpi garrapatero piquiestriado vaca muchacho Crotophaga sulcirostris
coshquequidëmpi guardacaballo vaca muchacho Crotophaga ani
matas cuco-terrestre huangana pishco Neomorphus spp.
pupu lechuza pequeña (término general) lechuza Fam. Strigidae
pupumpi lechucita ferruginosa lechuza Glaucidium brasilianum
pupu chëshë lechucita amazónica lechuza Glaucidium hardyi
inun pupu búho café lechuza Ciccaba virgata
pupu macchichi búho listado lechuza Asio clamator
bus búho grande (término general) lechuza Fam. Strigidae
bus chëshë búho negribandeado lechuza Ciccaba huhula
tuc tuc búho de anteojos lanchina Pulsatrix perspicillata
tuc tuc búho ventribandeado lanchina Pulsatrix melanota
mau búho pequeño lechuza ?
che che nictibio (ave nocturna, término general) ayaymama Fam. Nyctibiidae
che chedapa nictibio común ayaymama Nyctibius griseus
che che piumpi nictibio rufo ayaymama Nyctibius bracteatus
opa nictibio grande ayaymama Nyctibius grandis
mau nictibio colilargo ayaymama Nyctibius aethereus
chocoyo chotacabras (ave nocturna) tuhuayo Fam. Caprimulgidae
padichucu vencejo halconcito Fam. Apodidae
pinu colibrí picaflor Fam. Trochilidae
canauac quetzal pavonino canario Pharomachrus pavoninus
boc boc trogón (término general) canario, ave pishco Trogon spp.
boc boc shicpiu trogón acollarado Trogon comptus
boc boc shicpiu trogón colinegro Trogon melanurus
boc boc shicpiu trogón coroniazul Trogon curucui
boc boc ushu, boc boc bëshpiu trogón coliblanco Trogon viridis
boc boc ushu, boc boc bëshpiu trogón violáceo Trogon violaceus
chadac martín pescador (término general) catalán Chloroceryle spp., Ceryle torquata
chadaquëmpi martín pescador pigmeo catalán Chloroceryle aenea
chadactapa martín pescador amazónico catalán Chloroceryle amazona
idi relojero coroniazul butura Momotus momota
ididapa relojero rufo butura Baryphthengus martii
pon relojero piquiancho butura Electron platyrhynchum
uis uis jacamar (término general) piro picaflor Fam. Galbulidae
uis uisëmpi jacamar pardo Brachygalba lugubris
uis uistapa jacamar grande Jacamerops aureus
uis uistapa jacamar frentiazulada Galbula cyanescens
uis uis tëush jacamar purpúreo Galbula chalcothorax
uis uis tëshquëdë jacamar paraíso Galbula dea
masi uëdëshcaquid buco golondrina Chelidoptera tenebrosa
tedushcu monja pihuacuro Monasa
tiobid buco de color azul con blanco Notharchus
tiobid piu buco acollarado Bucco capensis
uen bënën shui buco moteado Nystalus striolatus
sinquequid buco pechiblanco Malacoptila fusca
sinquequid buco cuellirrufo Malacoptila rufa
suc monjita Nonnula
suc monjecito lanceolado Micromonacha lanceolata (?)
idish barbudo brilloso odoncillo Capito auratus
tu tu barbudo gargantilimón odoncillo Eubucco richardsoni
tu tu barbudo coroniescarlata odoncillo Capito aurovirens
pesa tucancillo (término general) pinsha Selenidera spp.
pesa arasaris (término general) pinsha Pteroglossus spp.
pesa mapinchuc arasari encrespado pinsha Pteroglossus beauharnaisii
pesa maise arasari (tipo) pinsha Pteroglossus spp., pero no Pteroglossus beauharnaisii
pesa shicpiu arasari piquimarfil pinsha Pteroglossus azara
pesa shicpiu arasari piquipardo pinsha Pteroglossus mariae
pandaush, aus tucancillo collardorado pinsha Selenidera reinwardtii
chëosh, chëdo tucán rabadilla dorada pinsha, tucán Ramphastos culminatus
chancuësh tucán de cuvier pinsha, tucán Ramphastos cuvieri
odosco, todon carpintero (término general) carpintero Fam. Picidae
odoscompi carpinterito carpintero Picumnus
odoscompi carpintero pequeño carpintero Veniliornis, Piculus
chënquëdë carpintero penachiamarillo carpintero Melanerpes cruentatus
pouëcque carpintero marrón o crema carpintero Celeus spp.
pouëcque ushu carpintero crema carpintero Celeus flavus
odosco ushu carpintero crema carpintero Celeus flavus
odosco mapiu carpintero de cabeza roja carpintero Campephilus spp., Dryocopus lineatus
todon mapiu carpintero de cabeza roja carpintero Campephilus spp., Dryocopus lineatus
uistsac pájaro que vive alto pajarito Fam. Cotingidae, Vireonidae, Parulidae, Thraupidae, Tyrannidae
checchun hornero hornero Fam. Furnariidae
chididish tirahojas (pajarito) Sclerurus spp.
todon trepador carpintero Fam. Dendrocolaptidae
todon dëuisac, todon chicash, chicash trepador piquilargo sharara carpintero Nasica longirostris
todon maues chequid trepador barbiblanco carpintero Dendrocincla merula
cobi chish chish trepador pequeño carpintero Fam. Dendrocolaptidae
chëquë chëquë batará lineado flautero pishco Cymbilaimus lineatus
nëishamën uicchun batará undulado sitaraco mama Frederickena unduligera
chiodosh quequid, chëododosh batará grande sitaraco mama Taraba major
enenquedio batará hombriblanco sitaraco mama Thamnophilus aethiops
enenquedio batará alillano sitaraco mama Thamnophilus schistaceus
podon sio sio batará barreteado sitaraco mama Thamnophilus doliatus
chididish batará perlado sitaraco mama Megastictus margaritatus
chididish arbustero negro sitaraco mama Neoctantes niger
uicchun maues chequid batarás que no son rayadas sitaraco mama Thamnophilus spp., Thamnomanes spp.
chompisan hormiguero colifajeado Myrmoborus melanurus
chompisan batará de Castelnau Thamnophilus cryptoleucus
chishpi piosh piosh hormiguerito Myrmotherula spp.
chishpi piosh piosh hormiguero Hypocnemis spp.
uen sic sic hormiguero carinegro Myrmoborus myotherinus
uen sic sic hormiguero pechicenizo Myrmoborus lugubris
uicchun sëdëc hormiguero cejiamarillo Hypocnemis hypoxantha
ëshë cuitoco hormiguero cresticanoso Rhegmatorhina melanosticta
ëshë cuitoco hormiguero tiznado Myrmeciza fortis
ëshë cuitoco hormiguero plomizo Myrmeciza hyperythra
ëshë cuitoco hormiguero hombriblanco Myrmeciza melanoceps
bëdin uicchun ave que sigue a jaguares Dichrozona cincta, Hylophylax spp., Phlegopsis erythroptera, Phlegopsis nigromaculata
toshpi don don gallito hormiguero carinegra huancayo (?) Formicarius analis
sededen quetsëcquid gallito hormiguero gorrirrufo huancayo (?) Formicarius colma
tud tud rasconzuelo estriado Chamaeza nobilis
pucu shon shon tororoi brincador Hylopezus spp., Myrmothera campanisona
uen siquin siquin jejenero garganticeniza Conopophaga peruviana
chon chon, ton ton tapaculo fajirrojiza Liosceles thoracicus
uistsac umudapa cotinga gargantimorada sui sui azul Cotinga maynana
uistsac umudapa cotinga lentejuelada sui sui azul Cotinga cayana
cueshcuesho piha gritona huis huincho Lipaugus vociferans
pëbush, tëubu cuervo-frutero gargantipúrpura Querula purpurata
podo caush caush cuervo-frutero cuellipelado pava pishco Gymnoderus foetidus
shuish, pishtodin saltarín Fam. Pipridae
shuish shicbëdi saltarín gorrifuego Machaeropterus pyrocephalus
shuish mapiu saltarín cabecirroja Pipra rubrocapilla
shuish maush saltarín coroniblanca Pipra pipra
shuish maumu saltarín coroniazul Pipra coronata
shuish umu saltarín (tipo) Pipra spp.
tsin tsin quetsëcquid, odod coritopis anillado Corythopis torquata
chompish tirano-pygmeo colicorta Myiornis ecaudatus
chompish mosquitero colirrojizo Terenotriccus erythrurus
pisidin mosquerito fusco Cnemotriccus fuscatus
uicchun chëshë viudita rivereña Knipolegus orenocensis
pididis mashocco siristes Sirystes sibilator
pididis mashocco mosquero Myiarchus spp.
inquidichuedbiecquid tijereta sabanera copayo Tyrannus savana
pididis bienteveo Víctor Díaz, tintiquillo Pitangus sulphuratus, Philohydor lictor, Tyrannus, Myiozetetes, et al.
tsien chouish schiffornis de várzea Schiffornis major
soya titira condor pishco Tityra
uicchun cuitsibin tirano
tebued mosquero azufrado Víctor Díaz Tyrannopsis sulphurea
padichucu golondrina (término general) golondrina Fam. Hirundinidae
padichucu umu golondrina azul golondrina Tachycineta spp., Progne spp.
padichucu tësëdëc golondrina fajiblanca golondrina Atticora fasciata
padichucu ushu golondrina aliblanca golondrina Tachycineta albiventer
padichucu shicush golondrina azul y blanco golondrina Pygochelidon cyanoleuca
chodon chon chon cucarachero zorzal Cyphorhinus arada
tëshodo cucarachero musical Campylorhynchus turdinus
chëochochosh donacobio shea shea Donacobius atricapillus
tsin tsin cucarachero ruiseñor sureño Microcerculus marginatus
chiuëdësh, cosh zorzal (término general) Turdus spp.
cosh dëpiu zorzal de Lawrence Turdus lawrencii
uicchun ushumpi perlita tropical copayo Polioptila plumbea
quias urraca violácea cuya cuya Cyanocorax violaceus
pididis vireo Vireo spp.
uicchun pis pis verdillo Hylophilus spp.
acten chon chon reinita lomianteada Basileuterus fulvicauda
uicchun madaun reinita melera Coereba flaveola
uicchun piu tangara enmascarada huanchaca pecho colorado Ramphocelus nigrogularis
uicchun piu tangara piquiplateado Ramphocelus carbo
tsisquequid tangara enmascarada sui sui Cissopis leverianus
soya tangara azuleja sui sui azul Thraupis episcopus
soya tangara de palmeras sui sui azul Thraupis palmarum
uicchun pacchëdëc tangara aliblanca demoncillo Lanio versicolor
uicchun pacchëdëc tangara hombriblanco demoncillo Tachyphonus luctuosus
uicchun chëshë tangara filiblanca sui sui Tachyphonus rufus
cuibi cuibi eufonía ventrirrufo sui sui Euphonia rufiventris
uistsac sëdëc tangara verdidorada sui sui Tangara schrankii
uistsac sëdëc tangara ventriamarillo sui sui Tangara xanthogastra
uistsac shicumu tangara del paraíso sui sui Tangara chilensis
tududu quequid tangara cabecibaya sui sui Tangara gyrola
uistsac maumu tangara lentejuelada sui sui Tangara nigroviridis
ted ted tangara-hormiguera coronirroja Habia rubica
uasin chequid, pisquetsëcquid espiguero huanchaca Sporophila
uasin chequid, pisquetsëcquid semillero huanchaca Oryzoborus
uasin chequid, pisquetsëcquid semillerito huanchaca Volatinia
uicchun mapiu cardenal gorrirrojo soldadito Paroaria gularis
cuishquequid picogrueso huanchaca Cyanocompsa cyanoides
cuishquequid saltador huanchaca Saltator spp.
uicchun dëpiu picogrueso piquirojo huanchaca Saltator grossus
iscu oropéndola, cacique (término general) paucar Fam. Icteridae
iscu bolsero turpial paucar Icterus icterus
iscu chëshëdapa oropéndola crestada bocholocho Psarocolius decumanus
iscu chëshë oropéndola colifajeada bocholocho Ocyalus latirostris
iscu chëshë cacique lomirrojo paucarcito Cacicus haemorrhous
chema cacique lomiamarillo chamita Cacicus cela
iscu chëshëmpi cacique piquiamarillo paucar negro Amblycercus holosericeus
iscu chëshëmpi cacique solitario paucar negro Cacicus solitarius
iscu piu oropéndola verde paucar Psarocolius viridis
iscu piu oropéndola dorsibermejo paucar Psarocolius angustifrons
iscu piumpi oropéndola de casquete paucar Psarocolius oseryi
iscu piudapa, iscu tocodon quequid oropéndola amazónica paucar Gymnostinops bifasciatus (Gymnostinops yuracares)
tsan tsan tsiocos bolsero chamita Icterus spp.
todisqui tordo gigante chichirichi Scaphidura oryzivora
todisqui tordo brilloso chichirichi Molothrus bonariensis
chodon chodon ave pequeña aun no identificada ?

Reptiles[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
chouishqui animal acuático grande
nuen dachianmës amfisbaena (reptil) madre del curuhuinse Amphisbaena alba & Amphisbaena fuliginosa
shëquëd lagartija (terrestre) ucuyuqui
tampas lagartija
yama geco (lagartija) salamanca Fam. Gekkonidae
shëquëd lagartijas microteiidas ucuyuqui Fam. Gymnophthalmidae
chuni lagartija de piel brillante lagartija brillosa Fam. Iphisa elegans
cuëten tampas, iuin tampas lagartija arborícola camaleón, salamanca Fam. Hoplocercidae, Iguanidae, Polychrotidae, Tropiduridae
iuin tampas iguana camaleón (verde) Iguana iguana
iuin tampas lagartija arborícola (tipo) salamanca Enyalioides laticeps
iuin tampas lagartija arborícola (tipo) salamanca Anolis spp.
iuin tampas lagartija arborícola (tipo) salamanca Polychrus marmoratus
iuin tampas lagartija arborícola (tipo) salamanca Tropidurus (Plica) spp.
iuin tampas lagartija terrestre (tipo) lagartija hoja Stenocereus fimbriatus
chuni lagartija (tipo) lagartija brillosa Mabuya nigropunctata
shëquëd lagartija teiida (término general) Fam. Teiidae
shëquëdtapa lagartija grande iguano Tupinambis teguixin
acte shëquëdtapa lagartija grande tahuampa lagartija Crocodilurus amazonicus
shutudun lagartija grande yacu apachira, iguano del agua, camaleón colorado
shëquëd umu lagartija terrestre (tipo) ucuyuqui Ameiva ameiva
nisi culebra (genérico)
dayumënquid anaconda boa Eunectes murinus murinus
dayumënquid chëshë anaconda boa negra
dayumënquid ushu anaconda boa amarilla
uampanmës, chouishquidapa anaconda (boa) gigante
abuc dayumënquid boa arco iris mantona arco iris Epicrates cenchria
binsan boa mantona Boa constrictor
binsan chëshë, binsan ushu boa (tipos)
nacbidicanquid boa esmeralda loro machaco Corallus caninus
isan taui culebra no-venenosa (término general) afaninga Fam. Colubridae
itia pianquid, itia nisi culebra no-venenosa (tipo) aguaje machaco Chironius scurrulus
mëscan culebra no-venenosa (tipo) afaninga Dipsas spp.
pinchuc podquënquid culebra no-venenosa (tipo)
pinchuc podquënquid bëshpiu culebra no-venenosa (tipo) paucar machaco Drymarchon corais
mëscan culebra no-venenosa (tipo) afaninga Imantodes cenchoa, Imantodes lentiferus
shoccoquid culebra no-venenosa (tipo) afaninga Liophis
shaui annoshacate culebra no-venenosa muy delgada pelo víbora Oxybelis, Xenoxybelis
pinchuc podquënquid chëshë culebra (tipo) iguana machaco Spilotes pullatus
pinchuc podquënquid piu culebra (tipo) coto machaco Xenopholis scalaris
nisi víbora (término general) Fam. Viperidae, Elapidae
cacmush, nisidapa, shëcuën tsadquid víbora venenosa grande shushupe Lachesis muta
cacmush chëshë, cacmush ushu víbora venenosa grande (tipos)
mannanën tsadquid víbora grande Celia?
acte nisi jergón (término general) jergón Bothrops spp.
acte nisi chëshë jergón común (adulto) jergón Bothrops atrox
cuëten tsadquid jergón común juvenil cascabel Bothrops atrox
acte nisi ushu jergón (tipo) jergón shushupe Bothrops brazili
shanupa víbora (tipo) jergón pudridora Bothrocophias hyoprora
shanupa chëshë, shanupa ushu víbora (tipos)
abuc nisi víbora verde arborícola loro machaco Bothropsis bilineata
nistedun falsa cobra cobra Xenodon cf. rabdocephalus
poshto ëctanquid culebra aun no identifica choro machaco Bothropsis taeniata?
nicchëc coralillo (culebra venenosa) naca naca Micrurus spp., Erythrolamprus aesculapii, Anilius scytale, et al.
cachita, cashtë caimán (término general) lagarto
cachita ushu caimán blanco lagarto blanco Caiman crocodilus
cachita chëshë caimán negro lagarto negro Melanosuchus niger
cachita mapiu, cachita tëpiu caimán enano dirin dirin Paleosuchus palpebrosus
dampës caimán enano dirin dirin Paleosuchus trigonatus
mata mata, cana taca tortuga acuática (tipo) matamata Chelus fimbriatus
cana taca tortuga acuática pequeña ashna charapita Mesoclemmys gibba
cana tacadapa tortuga acuática (tipo) ashna charapa Batrachemys raniceps
nësa tortuga acuática pequeña charapita de aguajal Platemys platycephala
seta tortuga acuática (término general) Podocnemis spp.
seta tortuga acuática mediana taricaya Podocnemis unifilis
setadapa tortuga acuática gigante charapa, capitari Podocnemis expansa
setampi tortuga acuática pequeña cupiso Podocnemis sextuberculata
tëshqued tortuga acuática pequeña guacamayo charapa Kinosternon scorpioides
piush, tequesh, shouë, taën uequid tortuga terrestre motelo Chelonoidis denticulata
piush dachianmës tortuga terrestre muy grande motelo mama Chelonoidis denticulata

Anfibios[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
shon shon sapo grande sapo Fam. Bufonidae
tududun sapo muy grande sapo Bufo marinus
todoshoco sapo pequeño sapito Bufo spp., Colostethus trilineatus, et al.
cueshpi ranita de veneno de dardo sapito Dendrobates spp., Epipedobates spp.
shon shon mapinchuc rana con cuernos sapo Ceratophrys cornuta
mua rana (tipo) sapo Eleutherodactylus spp.
chobeda rana (tipo) sapo Eleutherodactylus spp.
cuesh rana sapo Leptodactylus rhodomystax
omon rana terrestre grande hualo Leptodactylus spp.
bosh rana terrestre mediana sapo Leptodactylus cf. rhodomystax
bun rana sapo Leptodactylus knudseni
mapidequid icbo rana que vive con hormigas sapo Lithodytes lineatus
bëcampuc rana arborícola sapo Hyla spp., Osteocephalus spp., Phyllomedusa spp.
on rana arborícola (tipo) sapo Hyla haraldschultzi, Phyllomedusa tomopterna, Phyllomedusa vaillantii
chen chen rana arborícola (tipo) sapo Hyla sp(p).
coquesh, dada taui rana arborícola comestible (general) sapo Osteocephalus spp., Hyla spp.
cuadan cuadan rana arborícola con rayas en la espalda sapo Hyla cf. lanciformis
mayu, coquesh piumpi rana arborícola comestible (tipo) sapo Hyla sp.
toda rana arborícola comestible grande sapo Hyla boans
yen rana arborícola (tipo) sapo Phrynohyas venulosa
acate, campuc, daucaid rana arborícola grande venenosa sapo Phyllomedusa bicolor, ?Phyllomedusa tarsius
omon rana típica acuática rana Rana palmipes
nuen sëdëcsëdëcquid anfibio terrestre que parece culebra Siphonops annulatus
iquenamës anfibio acuático que parece culebra Typhlonectes compressicauda
iuin tampas, cuëten tampas salamandra Bolitoglossa spp.

Peces[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
nuëcquid, chito pez (término general), pescado
yapa pez grande (término general)
shubi peces pequeños juntos peñez
secte, i pastinaca de agua dulce (general) raya Fam. Potamotrygonidae
secte chëshë pastinaca de agua dulce (tipo) raya Potamotrygon motoro
secte bëdi pastinaca de agua dulce (tipo) raya Potamotrygon motoro
secte ushu pastinaca de agua dulce (tipo) raya Potamotrygon cf. orbignyi
sectedapa pastinaca muy grande raya Paratrygon
nuëcquidtapa pez muy grande comestible paiche Arapaima gigas
shucquequid pez comestible arahuana Osteoglossum bicirrhosum
nuëcquid piu pez comestible bacalau, ashnañahui Pellona castelnaeana
piatsas pez de cuerpo largo cachorro, pez zorro Acestrorhynchus
piatsas impiu, piatsastapa pez de cuerpo largo (tipos)
bëdichued pez largo comestible lisa Leporinus spp., Schizodon spp.
bëdichued chëshë pez largo comestible lisa de quebrada Leporinus friderici
bëdichued sëdëc pez largo comestible lisa pintada Leporinus spp.
bëdichued cue pez largo comestible lisa Schizodon fasciatus, Leporinus
bëdichued pandaun pez largo comestible lisa Leporinus
bëdichued pobëdi pez largo comestible lisa de cocha Leporinus
dëuisac pez largo lapis challo Boulengerella
quëucquequid pez comestible yahuarachi, yaraquí Potamorhina latior
uibën tinquid pez depredador pez chambira, chambira, machete Rhaphiodon
masedcanmëstapa pez depredador pez muelón, muelón, dentón, huapeta Hydrolycus, Cynodon
pandonchued pez depredador comestible shuyo Hoplerythrinus unitaeniatus
tëpush pez depredador comestible shuyo Erythrinus erythrinus
mëcue, pone pez depredador comestible huasaco, fasaco, punuisiqui Hoplias
mëcue chëshë pez depredador comestible Hoplias malabaricus
mëcue ushu pez depredador comestible Hoplias sp.
shictun choquidëmpi pez de acuario pechito, mañana me voy, piojo de bufeo Fam. Gasteropelecidae
bitsi tsasicquid pez comestible yulilla Anodus elongatus
pashtëd pez lápiz lisita Fam. Lebiasinidae
chami pez pequeño lisita Nannostomus trifasciatus
pashtëd pez pequeño lisita Fam. Parodontidae
chido pez comestible boquichico Prochilodus nigricans
inchishchued pez parecido a una trucha sábalo Brycon spp.
shua pez comestible sábalo macho Brycon spp.
tsadte cuëshë pez comestible sábalo cola negra Brycon cf. melanopterus
shicdiadquid choquid, shictun choquid pez parecido a una sardina sardina Triportheus spp.
impes piucquid pez pequeño San Pedro Chalceus
masedcanmës pez depredador dentón Cynopotamus, Roeboides spp., Charax
sepan pez pequeño mojara, anchoveta Tetragonopterus, Ctenobrycon, Brachychalcinus, Paracheirodon, et al.
inchischoedëmpi tetra largo (pez pequeño) mojara, anchoveta Astyanax spp., Hemigrammus, et al.
bashaëshë tetra (pez pequeño) mojara, anchoveta Astyanax abramoides
cudaish tetra (pez pequeño) mojara, anchoveta Astyanax sp.
caushchued tetra (pez pequeño) mojara, anchoveta Paragoniates
patsëcbiecquidtapa pez muy grande comestible gamitana Colossoma macropomum
patsëcbiecquid pez grande comestible paco Piaractus brachypomus
patsëc, shëta choquid, shëta chued, maquë piraña paña Serrasalmus spp.
patsëc ëshë piu piraña roja grande paña negra Serrasalmus rhombeus
patsëc cue-cue piraña de cuerpo largo paña macho Serrasalmus elongatus
patsëc ushu-ushu piraña (tipo) paña blanca Serrasalmus spp.
patsëc dëbiate buscuctsëcquid piraña (tipo) paña Serrasalmus sp.
patsëc cabëdi piraña pequeña paña Serrasalmus sp.
padumita pez comestible palometa Mylossoma spp., Metynnis
padumita tsasi pez comestible curuhuara Myleus
mësianquid pez siluro sin escamas (término general) bagre (y otros nombres) Fam. Pimelodidae
matses chequid pez siluro muy grande saltón Brachyplatystoma filamentosum
mësianquid bëdibëdidapa pez siluro grande tigre zúngaro Pseudoplatystoma tigrinum
mësianquid sëdëc-sëdëcquidtapa pez siluro grande doncella Pseudoplatystoma fasciatum
bauendapa pez siluro grande doncella Pseudoplatystoma fasciatum
mësianquid dëbu-dëbu pez siluro (tipo) bagre Pimelodus blochii
mësianquid chëshë pez siluro (tipo) ashara Aguarunichthys
mësianquid ushudapa pez siluro muy grande dorado Brachyplatystoma flavicans
mësianquid sos sos pez siluro (tipo) cunchi Paulicea (?)
bauen pez siluro (tipo) toa Hemisorubim platyrhynchos
machodis pez siluro muy grande peje torres Phractocephalus hemioliopterus
ëcuennan pez siluro muy grande chiripira Sorubim lima
mapadabiecquid pez siluro (tipo) maparate Hypophthalmus edentatus
impan pez siluro mediano con cuerpo largo ?
mapada pez siluro (tipo) bocón Ageneiosus
shicshu ëshë pez siluro (tipo) bagrecito Tatia, Parauchenipterus
piacbo ëshë pez siluro (tipo) bagrecito Tatia, Parauchenipterus
poccanmës pez siluro (tipo) Helogenes, Pseudocetopsis
chishanquid pez siluro que muerde gente canero Cetopsis coecutiens
nisibiecquid pez siluro largo canero Fam. Trichomycteridae
chushi pez siluro con escamas duras (término general) carachama Fam. Loricariidae
chushi ëcbu pez siluro con escamas duras carachama barbudo Ancistrus
chushi chëshë pez siluro con escamas duras lagarto carachama Hypostomus sp.
chushi ushu pez siluro con escamas duras Hypostomus sp.
chushi ise pez siluro con escamas duras carachama Hypostomus plecostomus
chushi pada pez siluro largo con escamas duras shitari Loricaria et al.
dësbuanmës pez siluro con escamas ástatos Corydoras spp.
tsëscu pez siluro con escamas mana costilla, shirui Callichthys, Hoplosternum (?)
tada banjo (pez siluro) rego rego Bunocephalus
chushibiecquid pez siluro con escamas laterales espinosas turushuqui, cahuara, churero Oxydoras, Megalodoras, Lithodoras
dëuisac ushu, pintsas pez largo pez aguja Monocirrhus polyacanthus
iquenamës anguila que parece un pez largo (general) macana Ord. Gymnotiformes, pero no Electrophorus
opa anguila que parece un pez largo (tipo) macana perro Apteronotus albifrons (Fam. Apteronotidae)
tanete anguila eléctrica anguilla, pez eléctrico Electrophorus electricus (Fam. Gymnotidae)
nëudun anguila que no es eléctrica atinga Synbranchus
tsucupa pez parecido a una anguila paiche machaco Lepidosiren paradoxa
nuëcquid sëdëc, chito sëdëc pez comestible bujurqui Cichlasoma, Aequidens, Pterophyllum, Apistogramma spp.
nuëcquid sëdëquëmpi pez pequeño de acuario bujurqui Apistogramma
nuëcquid sëdëc tansëdëc pez comestible bujurqui Cichlasoma sp.
nuëcquid sëdëc umu pez comestible bujurqui Cichlasoma sp.
nuëcquid sëdëc nicchish chued pez angel bujurqui loco Pterophyllum spp.
ëcshun pez mediano comestible añashua Crenicichla spp.
ëcshun bëdi, ëcshun popiu, ëcshun ushu pez mediano comestible (tipos) añashua
cosua pez comestible tucunare Cichla monoculus
cosua chëshë pez comestible y de acuario acarahuazu Astronotus ocellatus
cosua ushu, cocquequid pez comestible corvina Plagioscion squamosissimus
cuëte podobiecquid pez que parece una hoja pez hoja Monocirrhus polyacanthus

Insectos[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
macu larva larga de insecto gusano, suri
macu pupa de insecto huevo de ahuihua
macu crisálida de insecto huevo de ahuihua
tsin tsin libélula chinchilejo Ord. Odonata
padacquid cucaracha ord. blattodea
dada chuiquid mántido (tipo de insecto) balbina Ord. Mantodea
cuëte icbo termita comején Ord. Isoptera
capishto grillo (término general) grillo
capishto saltamontes que parece grillo (general) grillo
capishto chëshë grillo de campo grillo Gryllus
sedenquequid grillo de casa grillo Acheta
tsec tsec saltamontes típico (término general) saltamontes
tsec tsec grillo parecido a un saltamontes (general) saltamontes
tsec tsectapa langosta espinosa grillo Panoploscelis specularis
tsec tsec cuëte podobiecquid grillo de bolívar grillo hoja Typophyllum bolivari
chëc chëc saltamontes (tipo) grillo Cyphacris
tesquequid saltamontes (tipo) saltamontes Fam. Acrididae
tsequeded saltamontes (tipo) grillo, saltamontes Fam. Romaleidae, Tetrigidae, Pyrgomorphidae, Eumastacidae
cuëte dapequid saltamontes gigante (Fam. Acrididae)
podo camun saltamontes (tipo) (Fam. Acrididae)
uenchosh grillo real shintiro, manihuari, perrito de dios Fam. Gryllotalpidae
achu grillo del bosque grillo hoja Fam. Tettigoniidae
achu grillo pavo real grillo hoja Fam. Tettigoniidae
achu grillo arbusto grillo hoja Fam. Tettigoniidae
achu piu grillo del bosque rojo Orophus
capishto cuëte podobiecquid grillos cuyas alas parecen hojas grillo hoja Tribe Pterochrozini
mëscan saltamontes proscópido grillo palito Fam. Proscopiidae
mëscan palito (insecto) ord. phasmida grillo palito
matish piojo ord. anoplura, mallophaga
moda hemíptero (insecto) chinche Ord. Hemiptera
moda mapinchuc conchuela (insecto) chinche Fam. Pentatomidae
acten tsin tsin insecto de agua araña de agua Fam. Gerridae
shiosh insecto homóptero chicharra Ord. Homoptera
chipush saltador con cola de cera (insecto) Fam. Fulgoridae
shioshbiecquid saltador (insecto) chicharra machaco Fulgora
shioshëmpi chicharrita (insecto) Fam. Cicadellidae
achu incuente icbo pulga de árbol, saltador espina (insecto) grillo espina Umbonia crassicornis
modampi áfido (insecto pequeñito) Fam. Aphididae
cod insecto pequeñito que se pega a plantas pishco ishma Fam. Margarodidae (?)
cod cinípido (tumor de plantas)
shësh insecto blanco que vive en la boca de peces piojo de pescado
piushëmpi hormiga león carachupita Fam. Myrmeleontidae
moda escarabajo (tipo)
seta escarabajo (tipo)
seta cabëdi, setadapa, modadapa escarabajo arlequín torneador Acrocinus longimanus
opa tsipemete escarabajo negro
macho escarabajo sagrado papazo
nidaid udquid escarabajo sagrado papazo Fam. Scarabaeidae
machodapa escarabajo hércules papazo elefante Dynastes hercules
machodapa escarabajo rinoceronte papazo rinoceronte Megasoma elephas
tadi catzo, eucroma (escarabajo) Euchroma gigantea
tapi luciérnaga (término general) luciérnaga, ninacuro Fam. Lampyridae
chishanquid luciérnaga que tiene forma de un gusano gusano estrella, ninacuro (Fam. Lampyridae)
tapidapa luciérnagas que parecen cucarachas luciérnaga Aspisoma, Lucio (Fam. Lampyridae)
tesquequid apretador (tipo de escarabajo) Fam. Elateridae
tapi apretador (escarabajo) que brilla luciérnaga, ninacuro Pyrophorus (Fam. Elateridae)
isan machequid gorgojo (tipo de escarabajo) perforador, molotoa Fam. Curculionidae
niste udquid gorgojo (escarabajo) de palmeras Rhynchophorus
chimu nën nën escarabajo bolero ishma tanga
acten matish escarabajo acuático pequeño araña de agua Fam. Gyrinidae
moda dëpitsisanquid escarabajo bombardero María supitera Brachinus (Fam. Carabidae)
nidaid posh poshcaquid escarabajo (tipo)
ocon escarabajo (tipo)
itia macu larva del escarabajo de la palmera moriche suri
titado macu larva del escarabajo de la palmera pijuayo suri
isan macu larva del escarabajo de la palmera ungurahui suri
shuinte mapi macu larva del escarabajo de la palmera conta gusano
budëd macu larva del escarabajo de la palmera shapaja gusano
echo macu larva del escarabajo del árbol papailla gusano
cuëte macu larva del escarabajo de árboles podridos gusano
niste macu larva del escarabajo de la palmera huacrapona suri
mani macu larva del escarabajo de plátano gusano
matish pulga ord. siphonoptera
shësh pulga que pone huevos abajo de la piel piqui
manua mosca
manuampi cínife mosquita
biush mosquito zancudo, mosquita que pica, mosquita
biush dëuisac mosquito zancudo Fam. Culicidae
senadën biush mosquito amarillo zancudo
biushëmpi cínife (mosquita) que pica manta blanca
ito cínife pequeñito que pica mosquita Fam. Ceratopogonidae
beden beden mosca que pica (general) tábano Fam. Tabanidae
beden bedendapa, nëishamë chequid mosca que pica (tipo) tábano Tabanus
beden beden chëshë mosca que pica (tipo) tábano Tabanus
mabedencaquid mosca que pica (tipo) tábano Chrysops
chipë mosca negra que pica tábano
tsauesën biush mosca blanca que pica carachupa usa
macu estro tornillo, gusano Dermatobia hominis, Cochliomyia
opan macu larva de mosca que es parásito de perros tornillo
podochued, tucudu mariposa, polilla mariposa
oshpodco mariposa morfo mariposa agre Morpho spp.
chen chen mariposa de colores brillantes
mua mariposa que pretende estar muerta Fam. Heliconidae et al.
intac mua mariposa roja
podochued piu mariposa amarilla Fam. Pieridae
cucanquid polilla (tipo) jergón mariposa
binquequid polilla (tipo) Fam. Arctiidae
macu oruga (larva de mariposa, término general) ahuihua
chushante, chushanquid oruga con pelos venenosos bayuca Morpho spp. et al.
chushante danëscanquid oruga con pelos venenosos bayuca
achun chimu oruga con pelos venenosos bayuca Morpho (?)
shuinte bactsi, shuinte macsin oruga con pelos venenosos udco bayuca, pollo bayuca, algodón balluca Morpho (?)
macu nisi oruga (ahuihua) que parece una víbora cascabel gusano Hemeroplanes ornatus
chiuish macu oruga de polilla de cuatro ventanas ahuihua Rothschildia
shupud macu oruga que come los árboles shupud ahuihua Pseudosphinx
pachid macu oruga que come hojas de yuca ahuihua
dectad macu oruga que come hojas de papaya ahuihua
piacbo macu oruga pequeña que come maíz ahuihua
nënë macu oruga que come hojas de tabaco ahuihua
shupudush macu oruga que come hojas del árbol shupudush ahuihua
tabote macu oruga que come la resina de copal ahuihua
chodon chodon neste, chodon chodon neste macu oruga que come hojas del árbol ahuihua
manido macu oruga que come las hojas del árbol de jebe (shiringa) ahuihua
pinchuc macu oruga que come las hojas de la palmera huicungo ahuihua
titado macu oruga que come las hojas de la palmera pijuayo ahuihua
niste macu oruga que come las hojas de la palmera huacrapona ahuihua
mani macu oruga de la mariposa búho ahuihua Caligo
bacuë larva de avispa, hormiga o abeja huevo
madin avispa avispa
madin chëshëdapa avispa negra muy grande avispa
madin uisu avispa negra grande avispa
madin piu avispa roja papelillo avispa Leipomeles
tsauesën madin avispa pequeña negra con alas blancas carachupa avispa
oshpodcon madin avispa (tipo) carachupa avispa
seta avispa grande avispa
setampi avispa pequeña avispa
setadapa avispa (tipo) campana avispa Chartergus, Polybia spp.
shëtain avispa que puede hacer vomitar o desmayarse huaranga, cayana avispa Apoica
binsan hormiga arborícola negra
binsandapa hormiga arborícola negra grande
binsanëmpi hormiga arborícola negra pequeña
binsan tëpinchuc hormiga arborícola negra con espinas en su tórax tablacuro, shingato Cephalotes sp.
shëdë hormiga cazadora gigante, hormiga veinticuatro izula Dinoponera spp., Ectatomma
shëdëdapa hormiga cazadora gigante más grande izula Dinoponera gigantea
shëdë misin hormiga cazadora gigante más pequeña izula Dinoponera sp.
shëdë piu hormiga rojiza izula Ectatomma tuberculatum
nuncu hormiga cazadora gigante menor izulilla Paraponera clavata
mapidequid hormiga cortadora de hojas curuhuinse Atta spp.
ishma hormiga parecida a la hormiga cortadora de hojas
maues hormiga cazadora sitarraco Eciton spp.
maues chëshë, maues piu hormiga cazadora (tipos) sitarraco Eciton sp.
chushan mado hormiga pequeña marrón
macho tëcnanquid, macho pequid hormiga parecida a hormigas cazadoras
chuquë hormiga marrón
ëu hormiga pequeñita que muerde pucacuro
masioco hormiga pequeña marrón que muerde
anen hormiga que pica con su aguijón tangarana Pseudomyrmex spp., ?et al.
anen chëshë hormiga negra tangarana negra Pseudomyrmex sp.
anen piu hormiga rojiza tangarana colorada Pseudomyrmex sp.
anen ushu hormiga de color claro tangarana blanca Pseudomyrmex sp.
shëi hormiga marrón mediana
shëi hormiga con cabeza grande
chishoncodo hormiga negra tingotero
chimu pisi hormiga apestosa
ontenten hormiga mediana que pica con aguijón
bucu icbo hormiga que vive en cecropias (ceticos) Azteca spp.
bucu shuish icbo hormiga que vive en cecropias (ceticos) pungara ?Azteca sp.
bucu shuish hormiga que habita estos árboles pungara Azteca sp. (?)
isipachi icbo hormiga pequeña que vive en la epífita llamada itininga ichichimi
manua abeja sin aguijón (general) abeja
cuëpa abeja sin aguijón feroz
shëdë abeja sin aguijón que hace miel avispa
buid abeja sin aguijón (tipo) abeja Tribe Meliponini
mapi buid, mëscan buid abeja sin aguijón (tipos) abeja Tribe Meliponini
nëishamë paësh abeja sin aguijón (tipo) abeja Tribe Meliponini (?)
mauesanquid abeja sin aguijón (tipo)
samuna abeja silvestre que tiene aguijón ronsapa
samunabiecquid abeja de miel ronsapilla Apis mellifera
matashcanquid abeja brava que pica en la cabeza ronsapa

Otros invertebrados[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
uampan, chishanquid escolopendra que pica, ciempiés que pica piojo de víbora Scolopendra
uampambiecquid escolopendra, ciempiés piojo de víbora Scolopendra
cashtadun milpiés de armadura ciempiés Barydesmus
mësiuidte milpiés ciempiés Neocricus et al.
tsipuispa araña Ord. Aranaea
tsipuispadapa tarántula Avicularia
chichun escorpión (término general) alacrán Ord. Scorpiones
chichun chëshëdapa, chichun mëpiumpi, chichun ushu escorpión (tipos) alacrán
chanën garrapata Fam. Ixodidae, ?Argasidae
opos garrapatilla isango Fam. Trombiculidae
canchu cangrejo
acten chichun camarón
dëco caracol acuático Cla. Gastropoda
dëcodapa caracol acuático grande churo Pomacea
dëcompi caracol acuático pequeño
paud caracol acuático grande
nunti caracol terrestre concompe Cla. Gastropoda
chiun, acte chiun almeja de agua dulce concha Cla. Bivalvia
nuen gusano (de tierra) lombriz Cla. Oligochaeta
nuen sëdëcsëdëcquid gusano de tierra muy grande sapana
dambiad sanguijuela callo callo Cla. Hirudinea
macu onicoforo Cla. Onychophora
tacchoadanmës planaria de tierra Cla. Turbellaria
chichan parásitos intestinales bichos

Plantas[editar]

Matsés Español Español loretano Nombre científico
neste planta medicinal (general)
uicchun neste, nëish neste, bëdi neste planta medicinal (tipos)
dauë planta medicinal (general)
dauë, ni, nicsa planta venenosa (general)
tsusio árbol vivo viejo
macho árbol muerto
masquë planta baja
mastu árbol enano
chintu palmera joven
dada árbol madre
shonquid canite dauë, shonquid neste musgo (tipo) shapumba Selaginella
mencudu tsiuëdanquid planta gimnosperma palmicha lisa Zamia (Fam. Cycadaceae)
cuashpan helecho pequeño Fam. Cyatheaceae
tsaues neste helecho mediano Fam. Cyatheaceae
shaë neste helecho-árbol Fam. Cyatheaceae
tëshpan dauë, cuëte tsëquëdëd neste planta medicinal (tipo) costilla de Adán (?) Anthurium
tsauadapa planta venenosa (tipo) patiquina Dieffenbachia obliqua
chombo planta comestible jergón sacha Dracontium loretense
chombobiecquid planta no comestible ?Dracontium
ayash epífita usada para amarrar tamshi (tamishi) Heteropsis spp.
tanete epífita usada para amarrar
ayashquio epífita usada para amarrar tamshi Heteropsis spp.
ayash mapipa epífita (tipo) tamshi Heteropsis sp.
ayash pada epifita usada para amarrar tamshi Heteropsis sp.
ayash misin epífita (tipo) tamshi Heteropsis sp.
bëyayash epífita (tipo) tamshi Heteropsis sp.
nëishamë nasiate dauë epífita medicinal Monstera
isipachi epífita con tallos suaves itininga Philodendron spp.
ocodonte epífita con tallos suaves huambé Philodendron
cuëte podiadquid epifita (tipo) huasca bijao Rhodospatha
bëbiucud malanga (planta cultivada) huitina, papa huitina Xanthosoma
bëbiucudbiecquid planta parecida a la malanga Xanthosoma, Homalonema, Urospatha
made mapi planta cultivada comestible ?
siante tapun planta cultivada comestible ?
camis planta cultivada comestible ?
opan shui planta cultivada comestible ?
tëstuc epifita medicinal ?
nëishamë tsimpis neste epifita medicinal ?
canchi piña Ananas comosus
canchi ise, canchi quëdë piña (variedades)
mayanën canchi piña silvestre sacha piña ?
abuc canchi piña epífita sacha piña ?
mocodi arbusto con semillas negras
mocodi mapipa arbusto con semillas negras achira Canna indica
madubon mocodi arbusto con semillas negras
tabote dëmishte planta usada para envolver antorchas calzón panga Cyclanthus
bumpac planta parecida a una palmera bombonaje Carludovica
tsitsan epífita para canastas cesto tamshi Thoracocarpus
tsitsan pada epífita (tipo) Thoracocarpus (?), Aspundia (?)
uesin hierbas y juncias parecidas a pastos piri piri Cyperus, et al.
nisanquid hierba con hojas filudas cortadera Scleria
bëyun ñame sacha papa Dioscorea trifida
bëyun ushu, bëyun bëcchësh, bëyun chëshë ñame (tipos)
nimëduc bëyun ñame silvestre sacha papa Dioscorea alata
acte bëyun ñame silvestre sacha papa Dioscorea sp.
bëshuidquid mapi enredadera silvestre comestible ?
taui modas enredadera silvestre comestible ?
cuëma taë enredadera silvestre comestible ?
uesin pasto hierba Fam. Gramineae
mando dannësh bambú trepador Arthrostylidium (?)
nipac bambú de que parece pasto Cryptochloa, Parigna
nipac pasto que parece bambú Streptochaeta
uesimbiecquid yerba luisa Cymbopogon citratus
tiante bambú marona Guadua
cuda bambú marona Guadua
tiantembo bambú grande y duro marona Guadua superba
tiante tsasi bambú grande y duro marona Guadua sp.
tiante putu bambú grande y suave marona Guadua sp.
pia, taua caña para hacer flechas caña brava Gynerium sagittatum
acte pia caña silvestre caña brava Gynerium sagittatum
pia bata caña de azúcar Saccharum officinarum
adus arroz Oryza sativa
dannësh dauë hierba parecida a un bambú Streptochaeta sp.
piacbo, shicshu maíz Zea mays
piacbo bënë maíz grande
piacbo chido, piacbo mabën maíz pequeño
senadën sedunte bambú trepador ?
machi ampucte hierba parecida a un bambú ?
sedunte bambú pequeño ?
bompis bambú pequeño ?
nipactapa bambú pequeño ?
tsatsi pasto para flechas ?
uesnidën bacuë dauë planta medicinal (tipo) yahuar piri piri Eleutherine bulbosa
bues ajos Allium sativum
bues cebolla Allium cepa
shiodo planta cultivada comestible dale dale Calathea allouia
shoccodo planta parecida al plátano bijao Calanthea spp.
mani, sincuin plátano Musa
mani bënë plátano (variedad grande) bellaco
mani chotac plátano (variedad dulce) guineo, pindorito
mani tadan plátano (variedad dulce) plátano cenizo, plátano morado
mani piu plátano (variedad dulce) plátano cenizo, plátano morado
mani chimu plátano (variedad dulce) manzana, prata
mani pashca plátano (variedad dulce) sapucho
mani masquë plátano (variedad dulce) seda, viejilla
mani ushu plátano (variedad dulce) isleña
mani macho, macho plátano (variedad dulce) manzana
mani bushcu plátano (variedad no-dulce)
manimbo, mani misin, mani chëshë plátano (variedad no-dulce)
mani pada plátano silvestre platanillo, situlle Heliconia spp.
cuëte podiadquid orquídea orquídea Fam. Orchidaceae
bumpac palmera pequeña sacha bombonaje, sacha aguajillo Chelyocarpus repens
itia, macchëc moriche (palmera) aguaje Mauritia flexuosa
itia tëbu, itia tënamis moriche (palmera) aguaje Mauritia carana
itia pinchuc, itiampi palmera (tipo) aguajillo Mauritiella armata
tanac palmera pequeña irapái Lepidocaryum tenue
shëcmaucudanmës palmera pequeña palmicho, sangapilla, cashipana Hyospathe elegans
niste ushu palmera grande pona colorada Dictyocaryum ptarianum
oninan siante palmera pequeña casha ponita Iriartella stenocarpa
niste, nunte palmera grande huacrapona Iriartea deltoidea
yuca niste palmera con raíces espinosas largas cashapona Socratea exorrhiza
pëdi palmera con raíces espinosas cashapona, cashapona de altura, ponilla Socratea exorrhiza, Socratea salazarii, Wettinia augusta
pëdimpi palmera con raíces espinosas cashapona de altura, ponilla Socratea salazarii, Wettinia augusta
cobisan tëpiu palmera (tipo) huasaí Euterpe catinga
cobisan, manaca palmera (tipo) huasaí Euterpe precatoria
tsaues tsipucte palmera pequeña Prestoea schultzeana
isan, condo palmera grande ungurahui Oenocarpus bataua
isan dachianmës, cueshcueshon isan palmera grande (variedades)
cuëbun isan palmera (tipo) sinamilla Oenocarpus mapora
toncate coco Cocos nucifera
toncate coco palmera (tipo) Syagrus smithii
shuinte mapi palmera grande conta Attalea tessmanii
antin palmera grande shebón Attalea cf. septuagenata
budëd, shëbin palmera grande shapaja Attalea butyracea
dapais, pishta palmera grande shapaja Attalea phalerata
catsuin palmera grande inayuga Attalea maripa, Attalea insignis (?)
mio palmera sin tallo shebón enano Attalea racemosa
budëd ushu palmera sin tallo catarina Attalea microcarpa
shubu quëdë palmera aceitera puma yarina Elaeis oleifera
canite chishac palmera espinosa pequeña Aiphanes ulei
titado, uanin, idi palmera espinosa cultivada pijuayo, pifayo Bactris gasipaes
titado piu, titado ushu, titado sedquid, teue palmera espinosa cultivada (variedades)
sinnad palmera espinosa pequeña ñejilla, ñeja Bactris spp. (pero no Bactris gasipaes)
shaën sinnad palmera espinosa pequeña ñeja negra, ñejilla Bactris bifida
mayanën siante palmera espinosa pequeña ñeja negra Bactris concinna
mauëdante palmera en forma de enredadera o liana (soga) varahuasca Desmoncus spp.
mauëdantedapa palmera en forma de liana (soga) vara casha Desmoncus giganteus
pinchuc palmera espinosa Astrocaryum spp.
di pinchuc, di palmera espinosa grande chambira Astrocaryum chambira
acte pinchuc palmera grande espinosa huiririma Astrocaryum jauari
shuccate pinchuc, pisin, shampan palmera espinosa huicungo Astrocaryum murumuru
chonco palmera pequeña palmiche Pholidostachys synanthera, Geonoma spp.
choncodapa palmera pequeña palmiche Geonoma maxima
manëcte palmera sin tallo palmiche Geonoma macrostachys
shubu, bëste tagua yarina Phytelephas macrocarpa
shubu tanun palmera (tipo) piasaba Aphandra natalia (?)
mempud zarzaparrilla (planta) Smilax officinalis
mani pada planta parecida al plátano abaca Phenakospermum
piushën pia bata, piushën chishte, piush neste planta pequeña caña agria Costus scaber
mocodimpi planta pequeña con semillas negras caña agria Costus lasius
pete piuuate planta pequeña guisador Curcuma longa
ishbin planta pequeña mishquipanga enano Renealmia alpinia
opa dëchinte planta cultiva medicinal ajengibre, jengibre Zingiber officinale
soco epífita venenosa
cuëte, iui árbol (término general) palo
iuise árbol con tronco liso (de varias familias) palo
isitodo liana (término general) soga, bejuco
uesnid dëbiate, sëmuin anacardia silvestre sacha casho Anacardium ginanteum
uesnid dëbiate, cashu anacardia cultivada marañón, casho Anacardium occidentale
shëshun árbol con frutos comestibles ubos Spondias mombin
masi neste, shëctenamë neste árbol medicinal sacha requia, huira caspi, copal caraña Thyrsodium herrerense
cano árbol (tipo) carahuasca, sacha anona, tortuga, espintana, vara caspi, et al. Fam. Annonaceae
canobiecquid árbol frutero cultivado guanábana Annona muricata
tambis neste árbol medicinal tortuga blanca, espintana Diclinanona tessmannii
cuëbu pucu, cuëbu neste, cuëbu uidën dauë árbol con frutos comestibles tortuga caspi Duguettia stenantha
canombo árbol usado para construcción carahuasca Guatteria elata
anuna, matadbiecquid, canobiecquid árbol frutero cultivado anona Rollinia mucosa
cano muca árbol con corteza amarga icoja, tortuga blanca, espintana Unonosis floribunda, Unonosis spectabilis, Diclinanona tessmannii
iscun shui árbol útil para hacer pretinas espintana de varillal Xylopia benthami, Xylopia micans, Xylopia parviflora
iscu uinte dauë, iscu neste árbol medicinal espintana de varillal Xylopia benthami, Xylopia parviflora
shaui árbol usado para construcción espintana, tortuga Xylopia sp.
cudantedo hierba parecida al culantro sacha culantro Eryngium foetidum
iui chuda, cuëte chuda árbol con crestas remo caspi, pino Aspidosperma spp.
iui chuda piu árbol con crestas remo caspi Aspidosperma
boc boc neste, padichucu neste árbol medicinal remo caspi Aspidosperma
padichucu neste árbol medicinal polvo caspi ?
iui chuda chëshë árbol con crestas remo caspi Aspidosperma sp. (?)
iui chuda ushu árbol con crestas pino Aspidosperma sp. (?)
quëcu árbol con frutos comestibles leche caspi, leche huallo Couma macrocarpa
chëshëid maicha, poshton tonte árbol con frutos comestibles coto huallo Macoubea guianensis (?)
diden quëcu árbol con frutos comestibles naranjo podrido Parahancornia peruviana
machishte piu, chido nacchoad neste árbol con frutos comestibles sangre huallo, yahuar huallo Rhigospira quadrangularis, Mucoa duckei (?)
tsinquëd árbol pequeño lobo sanango Tabernaemontana sananho
uadante árbol (tipo) muesca huallo, sacha uva, garza moena Dendropanax arboreus, Schefflera megacarpa
chotaquën senco calabaza de árbol huingo Crescentia cujete
bues planta con hojas que huelen a ajos ajos sacha Mansoa alliacea
omon dannësh dauë, dannësh dauë liana (soga) medicinal clavo huasca Tynnanthus panurensis
piute bija achiote Bixa orellana
piute bu, piute ushu, piute mado, achu piute bija (tipos) achiote
cuëte pachi, shumi, shumidapa árbol muy grande lupuna Ceiba pentandra
shapu árbol de algodón silvestre huimba, punga Ceiba samauma, Pseudobombax munguba, Pachira aquatica
capan chështe árbol (tipo) machín zapote Matisia bracteolosa, Quararibea ochrocalyx
ichibin árbol con frutos comestibles sacha zapote Matisia sp., Eriotheca sp.
ichibin árbol frutero cultivado zapote Matisia cordata
shomoc palo de balsa topa Ochroma pyramidale
sipi ubu neste árbol pequeño medicinal sacha macambillo Cordia spp.
ëu neste árbol medicinal sacha macambillo Cordia sp.
tabote, cuëtetsi copal (término general) copal, lacre Fam. Burseraceae
tabotembo copal (tipo) copal Protium hebetatum
tabotebiecquid copal (tipo) copal blanco Protium decandrum
cachita dëbiate copal (tipo) lacre Protium cf. verecaudatum, Protium cf. gallosum
tabote modas copal (tipo) gallinazo copal Trattinnickia aff. demerarae
made cui copal (tipo) copal ?
dectad, uada, bata papaya Carica papaya
echo árbol suave papailla Jacaratia
shueshcate árbol con frutos espinosos almendro colorado Caryocar glabrum
cana taë árbol usado para hacer canoas Goupia glabra
cuesbanën madaështe, cuesbanën machishte árbol con frutos no-comestibles parinari Couepia bernardii
madaështempi, machishtempi árbol con frutos comestibles parinari Couepia ulei
madaështedapa, machishtedapa árbol con frutos comestibles parinari Couepia bracteosa
chede uinte dauë árbol con frutos comestibles hamaca huallo Couepia dolicopoda
onina cacho neste árbol medicinal parinari Hirtella elongata
mui árbol útil para alfarería aparachama, parinari Licania spp.
muibiecquid árbol útil como leña parinari de raíces zancos Licania urceolaris
tied shëni neste, piute árbol pequeño pichirina Vismia angusta
padta palta palta Persea americana
tote árbol “ollita de mono” machimango Eschweilera spp., Lecythis spp., Cariniana
tote piudapa árbol (tipo) machimango, papelillo caspi Cariniana decandra
comoc árbol (tipo) machimango colorado Couratari sp.
bëdi mapi árbol con frutos muy grandes aya uma Couroupita guianensis
tote ushumpi árbol (tipo) machimango blanco Eschweilera bracteosa
tote bëdi árbol (tipo) machimango blanco Eschweilera coriacea
tote piu, iquenamës neste árbol medicinal machimango colorado Eschweilera ovalifolia
tote piumpi árbol (tipo) machimango colorado Eschweilera tessmannii
pone mapi neste árbol medicinal machimango Lethythis sp.
poshton comoc árbol (tipo) ?
onina cacho nestebiecquid árbol de nuez de Brasil castaña Bertholletia excelsa
itia ampuctebiecquid árbol frutero cultivado sacha mango Grias neuberthii
isitodo codo codocquid liana (soga) ancha escalera de mono Bauhinia guianensis
tancadabiecquid árbol pequeño angel sisa Caesalpinia pulcherrima
moste, poshton moste árbol con frutos comestibles azúcar huallo Hymenaea spp.
mostempi, poshton mostempi árbol con frutos pequeños comestibles azúcar huallo Hymenaea oblongifolia
mostedapa, poshton mostedapa árbol con frutos grandes comestibles azúcar huallo Hymenaea courbaril
cacsin dapete árbol (tipo) pashaquillo Macrolobium gracile
pëbush neste árbol con madera dura roja palo de sangre Swartzia cuspidata
aca tënite árbol con frutos comestibles en vainas Cassia (?)
achu incuente árbol silvestre con frutos comestibles guabilla Inga spp.
achu incuente árbol frutero cultivado guaba Inga edulis
pachid, yuca árbol con frutos comestibles en mandioca, yuca yuca Manihot esculenta
pachid ushu mandioca yuca blanca
pachid piu mandioca yuca amarilla
pachid taui chëshë, uesnidën pachid, mayun pachid mandioca (otros tipos) yuca
tesquequid, nuëcquidën chete, tambisëmpi neste árbol (tipo) shiringuilla Mabea piriri
manido ushu árbol (tipo) huishilla caspi Nealchornea yapurensis
cuëte pinchuc árbol espinoso Casearia decandra
tesquequid árbol (tipo) Casearia arborea (?)
tinte árbol con frutos comestibles charichuelo Garciniama crophylla
mamuin árbol con frutos comestibles charichuelo Rheedia longifolia
nuëcquid dauebud neste, dauebud neste, nuëcquid neste árbol medicinal chullachaqui colorado Tovomita spp.
macueste árbol (tipo) lagarto caspi Calophyllum (?)
ocodo mabis árbol con frutos comestibles charichuelo ?
madaështebiecquid árbol con frutos comestibles manchari caspi Vantanea spp.
umadi, madaështe árbol frutero cultivado umarí Poraqueiba sericea
nuadquid árbol (tipo) moena Fam. Lauraceae
nuadquid piu, tambis taë neste árbol maderable y medicinal moena amarilla Aniba rosaeodora
mëcueste neste árbol medicinal moena Licaria
edeste neste árbol medicinal moena negra Ocotea magnifica
mëcue neste árbol medicinal moena Fam. Lauraceae
nuadquid ushu, mëcue ushu neste árbol medicinal palta moena Mezilaurus synandra
nuadquid chëshë, mëcue chëshë neste árbol medicinal moena Ocotea marmellensis
padta palta palta Persea americana
tote árbol “ollita de mono” machimango Eschweilera spp., Lecythis spp., Cariniana
tote piudapa árbol (tipo) machimango, papelillo caspi Cariniana decandra
comoc árbol (tipo) machimango colorado Couratari sp.
bëdi mapi árbol con frutos muy grandes aya uma Couroupita guianensis
tote ushumpi árbol (tipo) machimango blanco Eschweilera bracteosa
tote bëdi árbol (tipo) machimango blanco Eschweilera coriacea
tote piu, iquenamës neste árbol medicinal machimango colorado Eschweilera ovalifolia
tote piumpi árbol (tipo) machimango colorado Eschweilera tessmannii
pone mapi neste árbol medicinal machimango Lethythis sp.
poshton comoc árbol (tipo) ?
onina cacho nestebiecquid árbol de nuez de brasil castaña Bertholletia excelsa
itia ampuctebiecquid árbol frutero cultivado sacha mango Grias neuberthii
isitodo codo codocquid liana (soga) ancha escalera de mono Bauhinia guianensis
tancadabiecquid árbol pequeño angel sisa Caesalpinia pulcherrima
moste, poshton moste árbol con frutos comestibles azúcar huallo Hymenaea spp.
mostempi, poshton mostempi árbol con frutos pequeños comestibles azúcar huallo Hymenaea oblonguifolia
mostedapa, poshton mostedapa árbol con frutos grandes comestibles azúcar huallo Hymenaea courbaril
cacsin dapete árbol (tipo) pashaquillo Macrolobium gracile
pëbush neste árbol con madera dura roja palo de sangre Swartzia cuspidata
aca tënite árbol con frutos comestibles en vainas Cassia (?)
achu incuente árbol silvestre con frutos comestibles guabilla Inga spp.
achu incuente árbol frutero cultivado guaba Inga edulis
uadë incuente árbol con frutos comestibles en vainas guabilla Inga
mannan tsipuis árbol con frutos comestibles en vainas shimbillo Inga spp., Pithecellobium (?)
mannan tsipuis piu árbol con frutos comestibles en vainas poroto shimbillo Inga brachyrhachis
mannan tsipuis muca árbol con frutos comestibles en vainas shimbillo Inga cinnamomea
shëcten tsipuis árbol con frutos comestibles en vainas shimbillo Inga sp.
ocasaduanmës árbol (tipo) Inga sp.
tancada árbol con líquido dulce en las vainas goma pashaca Parkia igneiflora
tancada, chequedecate árbol con vainas que suenan como sonajas pashaco curtidor Parkia multijuga
mua planta pequeña mimosa Mimosa pudica
nisanquid árbol con ramas espinosas pashaca ?
ancueste, antinte liana (soga) de veneno para pesca (término general) barbasco
ancueste, antinte liana de veneno para pesca cultivada barbasco Deguelia (Lonchocarpus)
nimëduc antinte, nimëduc ancueste liana de veneno para pesca silvestre sacha barbasco Deguelia (Lonchocarpus)
mayun antinte, mayun ancueste liana silvestre muy parecida al barbasco sacha barbasco Deguelia (Lonchocarpus) sp. (?)
senad pais, senad neste liana (soga) dura Dalbergia (?)
sëcpis dauë árbol medicinal chontaquiro Diplotropis martiusii
pupu ëshë liana (soga) con semillas redondas ojo de vaca, vaca ñahui Mucuna
tatau ëshë árbol con semillas rojas huayruro Ormosia coccinea
macu neste árbol medicinal Ormosia sp.
tote árbol parecido a los árboles “ollita de mono” machimango Pterocarpus
tote ushu, shëcten neste ambi piaid árbol medicinal Pterocarpus sp.
chichombidbiecquid árbol (tipo) puma sacha Roucheria punctata
bauen neste árbol pequeño medicinal curarina Potalia amara
nënë pada liana (soga) con frutos comestibles comida del venado Strychnos
tsauesën isun neste liana (soga) medicinal ayahuasca Banisterioposis caapi
sedquid algodón algodón Gossypium barbadense
madba hierba medicinal cultivada malva Malachra ruderalis
nuëcquid neste, shëta choquid neste árbol medicinal níspero Bellucia sp.
uistsaquën chete árbol (tipo) bambo caspi, rifari Loreya arborescens
chichombid, tsëscu neste árbol (tipo) lanza caspi Mouriri cauliflora
chichombidbiecquid árbol (tipo) lanza caspi Votomita pubescens
tempa árbol (tipo) cedro macho, tornillo Cabralea (?)
pesan madadte árbol maderable andiroba, anchiroa Carapa (?)
sënte árbol maderable cedro Cedrela spp.
acuano águano caoba Swietenia macrophylla
uesnid neste árbol medicinal requia blanca Trichilia poeppigii
nactic dauë, nacsamëdquid dauë arbusto medicinal motelo sanango Abuta grandifolia
cachita shictodo anshiadquid neste liana (soga) medicinal Anemospermum sp.
nicsa árbol pequeño picho huallo Siparuna guianensis
matadbiecquid pan del árbol pandisho Artocarpus altilis
shupud árbol (tipo) Brosimum, Poulsenia
shupud piu árbol (tipo) caucho masha Brosimum parinarioides
shaë podo cachote neste árbol medicinal caucho masha Brosimum parinarioides
tsise neste árbol medicinal sacha tulpay Brosimum spp.
shupudush árbol (tipo) palisangre, sacha tulpay Brosimum potabile
chede shëta árbol medicinal palisangre Brosimum rubescens
uesnid neste árbol medicinal sacha tulpay Brosimum
shannëd árbol (tipo) tahuamuri, tamamuri Brosimum (?)
bin árbol de jebe caucho Castilla
bucu árbol de madera suave cetico Cecropia spp.
bucu piu árbol (tipo) cetico Cecropia
bucu ushu árbol (tipo) cetico Cecropia distachya
bucu canti tacsete árbol (tipo) cetico Cecropia sp.
bucu shuish árbol (tipo) cetico Cecropia sp.
dadain árbol (tipo) guariuba Clarisa racemosa
chiuish higos (silvestres) renaco, ojé Ficus spp.
chiuish higo estrangulador mata palo Ficus spp.
chiuish árbol estrangulador (que no es higo) mata palo Coussapoa spp.
shonquid neste árbol medicinal misho chaqui Helicostylis scabra
piush bëchi árbol con frutos comestibles misho chaqui Helicostylis tomentosa
chiuëdësh árbol con frutos comestibles insira Maclura
matad árbol con frutos comestibles capinurí Naucleopsis spp.
dayumënquid neste árbol medicinal Naucleopsis spp.
di shëbun árbol con frutos comestibles capinurí de altura Naucleopsis aff. amara
sipin matad árbol con frutos comestibles capinurí de altura Naucleopsis glabra
matadbiecquid árbol (tipo) llanchama macho, chimicua Naucleopsis concinna
cushu tëbin árbol con frutos comestibles llamchamillo, chimicua Naucleopsis mellobarretoi, Naucleopsis ternstroemiiflora
bëshuidquidën matad árbol (tipo) capinurí Naucleopsis sp.
batabiecquid árbol con frutos nocomestibles Perebea longipedunculata
camun mëdante árbol con frutos comestibles chimicua Perebea glabrifolia
shancuin, chishtequid árbol con frutos comestibles uvilla Pouroma spp.
shupud ushu árbol (tipo) llanchama (?) Poulsenia
bëshuidquidën shancuin árbol (tipo) uvilla del monte Pouroma bicolor
chëshëidën shancuin árbol (tipo) uvilla Pouroma cecropiifolia
chiquin shancuin árbol (tipo) uvilla Pouroma
sipin shancuin árbol (tipo) uvilla Pouroma acuminata
shancuin piu árbol (tipo) uvilla Pouroma
shancuin canti nocoshcate, shancuin senco annocoshcate árbol (tipo) uvilla Pouroma
shancuimbiecquid árbol (tipo) chullachaqui blanco Pouroma ovata
bata árbol con frutos dulces chimicua Pseudolmedia, ?Maquira spp.
bata bu árbol (tipo) chimicua Pseudolmedia laevis
cuëte bata árbol (tipo) chimicua Pseudolmedia (?)
bata mapipa árbol (tipo) chimicua (?) Pseudolmedia (?)
bata sëdëc árbol (tipo) chimicua (?) Pseudolmedia (?)
cushu ëshë, cushu neste árbol (tipo) sacha chimicua Sorocea opima
tonnad árbol (tipo) cumala Fam. Myristicaceae
shëcten ëshë neste árbol medicinal cumala colorada Iryanthera spp.
tonnad bëda árbol (tipo) cumala, pucuna caspi Iryanthera tricornis
tonnad ushu árbol maderable cumala blanca, aguanillo Osteophloeum platyspermum, Virola elongata
tonnad piu árbol (tipo) cumala colorada Virola calophylla
shëquëd incuente árbol maderable cumala de bajial, águano cumala Virola pavonis
acte neste árbol medicinal mullo huallo Myrcia crassimarginata
tanete tëpuis árbol con frutos comestibles palillo Campomanesia lineatifolia
camu camu arbusto con frutos comestibles camu camu Myrciaria dubia
iuise, tanete neste árbol (tipo) camu camu de altura Myrciaria floribunda
oyaba árbol cultivado con frutos dulces guayaba Psidium guajava
maquë dauë, patsëc dauë árbol medicinal Ouratea amplifolia
tedia árbol con madera muy dura huacapú Minquartia guianensis
poshodi enredadera (soga) con frutos comestibles granadilla Passiflora nitida
poshodibiecquid enredadera (soga) parecida al maracuyá granadilla venenosa Passiflora coccinea
poshodibiecquid enredadera (soga) con frutos comestibles maracuyá Passiflora edulis
poshodidapa enredadera (soga) con frutos comestibles tumbo Passiflora quadrangularis
pëchë planta de bosque secundario (purma) cordoncillo Piper aduncum
usudquid dauë planta medicinal (tipo) Santa María Piper peltatum
anen árbol que tiene hormigas que pican tangarana Triplaris spp.
anen chëshë árbol (tipo) tangarana negra Triplaris americana
anen piu árbol (tipo) tangarana colorada Triplaris sp.
anen ushu árbol (tipo) tangarana blanca Triplaris sp.
nisin bacuë dauë, nisi neste árbol medicinal Euplassa inaequalis
iuise piu árbol (tipo) capirona de altura Capirona spp., Calycophyllum spp.
chëshëte jagua huito Genipa americana
pinchuc dëbiate neste árbol medicinal Coussarea ovalis
chido ana árbol venenoso sacha huito Tocoyena williamsii
cana shëta enredadera (soga) con espinas uña de gato Uncaria spp.
cana shëtadapa enredadera (soga) grande con espinas bejuco Uncaria sp. (?)
camunco neste árbol medicinal bandera caspi Warscewiczia coccinea
dimon árbol cítrico Citrus spp.
dimonëmpi limón pequeño limón Citrus limon
dimondapa limón grande toronja Citrus grandis
dimon batambocquid naranjo (árbol o fruta) naranjo, naranja Citrus sinensus
dimonëmpi batambocquid mandarina mandarina Citrus nobilis
nën nën árbol (tipo) huamansamana Dictyoloma
mayanën sebad árbol (tipo) huitillo Duroia hirsuta
matsu danoshcate árbol (tipo) sacha uvos Ophiocaryon heterophyllum
mabis-mabisquid árbol con frutos comestibles quinilla Chrysophyllum prieurii
bëshuidquid cacho neste árbol medicinal quinilla Chrysophyllum et/vel Ecclinusa
cose árbol con frutos comestibles quinilla colorada, masarandua Manilkara bidentata
senta neste árbol medicinal balata gomosa, coto quinilla Micropholis guyanensis, Pouteria platyphylla et/vel Priuretta sp.
caimitu árbol frutero cultivado caimito Pouteria caimito
achu mëbudush árbol con frutos comestibles caimitillo Pouteria
achu neste árbol medicinal Chrysophyllum
poshto cacho neste árbol medicinal caimito del monte Pouteria
poshto bëntsan dauë árbol medicinal quinilla Pouteria
chënquëdë mapi árbol medicinal quinilla Pouteria
bosh neste árbol medicinal quinilla Pouteria
madin dauë árbol medicinal Sarcaulus brasiliensis
usba hierba mala (tipo) Stemodia (?)
tsec tsequën daështe, tsec tsequën dapete árbol maderable marupá Simarouba amara
tsec tsequën daështebiecquid árbol (tipo) Simaba multiflora
cachita bëinchësh árbol pequeño medicinal chiric sanango Brunfelsia grandiflora
sia pimento ají Capsicum frutescens
nënë planta de tabaco tabaco Nicotiana tabacum
pupu taë hierba mala (tipo) coconilla Solanum americanum
pupubiecquid arbusto pequeño cocona venenosa Solanum mammosum
edeste icha árbol venenoso Solanum obliquum
pupu arbusto cultivado cocona Solanum sessiliflorum
pupumpi arbusto cultivado coconilla Solanum sessiliflorum
muchaca hierba mala (tipo) mullaca Psysalis angulata
bëchuda, shëctenamë neste árbol pequeño con frutos comestibles cacaohuillo Herrania
mëpunuanmës árbol pequeño cacaohuillo Herrania
tote chunu árbol (tipo) Sterculia prurien, Sterculia roseiflora
bëpunuanmës árbol grande Theobroma
bëpunuanmës árbol frutero cultivado macambo Theobroma bicolor
dadan dëso cacao cacao Theobroma cacao
senad dëbiatebiecquid árbol frutero cultivado copoasú Theobroma grandiflorum
senad dëbiate árbol (tipo) sacha cacao, cacaohuillo Theobroma subincanum
shuinte neste árbol medicinal sacha cacao, cacaohuillo, cacao del monte Theobroma subincanum
mabis-mabisquid árbol parecido al cacao cacaohuillo Theobroma
toncodo árbol parecido al cacao cacao del monte Theobroma
sedquid cuëte árbol (tipo) pollo caspi Styrax heteroclitus
tsadte árbol (tipo) Apeiba aspera
chushante ortiga ishango Urera
uadante árbol (tipo) Vitex triflora
sedada árbol venenoso Leonia cymosa
tëyucudbiecquid árbol (tipo) nina caspi Leonia glycycarpa
tapun chued ushu, coquesh neste, cachita neste árbol (tipo) trompetero caspi Rinorea racemosa
shuinte cania neste árbol medicinal quillo sisa Erisma bicolor
achu cuëdënte árbol muy grande ?
achu pucu liana (soga) ?
acu tinte, ten tencate, ishmante, tambis cacho dauë árbol (tipo) ?
anen shacad árbol con madera liviana ?
bëpushudte árbol con madera roja loro caspi ?
bëdi neste planta medicinal pequeña ?
dëputes árbol con madera muy dura ?
bëcchëte árbol medicinal sanango ?
bëcchëdte planta medicinal (tipo) ?
canchun di, canchun shubu planta acuática ?
chëshëid neste árbol medicinal ?
chimu liana (soga) amarga ?
chiqui neste árbol medicinal ?
chishoncodo chishpi árbol pequeño medicinal ?
chodon chodon neste árbol medicinal ?
cuëbu tëbin árbol con frutos comestibles ?
cuëte mëdiad árbol con frutos comestibles ?
ëu neste planta medicinal (tipo) ?
inchishchued neste árbol medicinal ?
isa tibo neste árbol medicinal ?
itia ampucte árbol con hojas grandes ?
iuanin árbol (tipo) ?
mando neste árbol medicinal ?
mando pëbudush liana (soga) medicinal ?
mempud enredadera (soga) espinosa ?
meto neste liana (soga) medicinal ?
nicanquid liana (soga) áspera ?
nisanquid liana (soga) medicinal ?
nisi tënite dauë árbol pequeño medicinal ?
ocodo neste árbol pequeño medicinal ?
padu cuictash arbusto semi-acuático ?
pëncad árbol grande con frutos comestibles grandes ?
pia neste árbol medicinal ?
pintsas neste planta medicinal (tipo) ?
sema árbol venenoso ?
semadapa árbol pequeño venenoso ?
semampi planta medicinal (tipo) ?
shuinte tsien árbol grande con frutos comestibles ?
tapun chued chëshë árbol (tipo) ?
taëpa árbol muy grande con frutos comestibles ?
tëyucud árbol pequeño con frutos comestibles ?
mayanën uicchun neste árbol pequeño ?
tud tud neste árbol pequeño ?
tsaua planta venenosa (tipo) ?
tsauambo planta venenosa (tipo) ?
tsauampi planta venenosa (tipo) ?
tsaues amë mëntsis árbol medicinal ?
tsipuispa neste liana (soga) medicinal ?
tsise shui árbol con resina cáustica ?
tsis tsis neste planta medicinal (tipo) ?
uesnidën pachid planta parecida a la mandioca (yuca) ?

Hongos[editar]

Matsés Español Español loretano
mayanën pabiate hongo
mayanën shui, madu cudun shui callampa apestosa
macun moho hongo
tanun moho (hongo) blanco
daush hongo blanco que crece en la piel bizarria
tanës hongo que crece en los pies hongos
mayanën piaid, mayanën shëta hongo que crece en la entrepierna caracha
nuenën mëcuidaid hongos que salen en la palma de la mano

Véase también[editar]

Referencias[editar]