Lenguas tupí-guaraní

De Wikipedia, la enciclopedia libre
(Redirigido desde «Tupí Guaraní»)
Lenguas tupí-guaraní
Región Sudamérica central y oriental
Países ParaguayBandera de Paraguay Paraguay
Bolivia Bolivia
BrasilBandera de Brasil Brasil
ColombiaBandera de Colombia Colombia
Guayana FrancesaBandera de Guayana Francesa Guayana Francesa
Bandera de Argentina Argentina
Perú Perú
Hablantes c. 12 millones
Familia Lenguas tupí
ISO 639-2 tup

Lenguas tupíes (violeta) y lenguas tupí-guaraníes (rosa) en la actualidad y áreas de extensión probables en el pasado.

Las lenguas tupí-guaraní constituyen una subfamilia de 53 lenguas de la familia macro-tupí que se hablan o se hablaban en países como Paraguay, Bolivia, Brasil, Colombia, Guayana Francesa, Argentina, Perú, y Venezuela.

Comprende once subgrupos y una lengua no clasificada. Once lenguas se hallan extintas y al menos otras ocho están en peligro de extinción. Es la subfamilia más importante de la familia tupí, la de mayor extensión geográfica en el territorio de América del Sur. Además las lenguas tupí-guaraní son probablemente el grupo de lenguas mejor estudiadas de la Amazonia, habiendo sido convenientemente reconstruido el proto-tupí-guaraní (proto-TG).

Historia[editar]

El nombre de esta rama de las lenguas macro-tupí proviene de las tres lenguas históricamente más importantes de esta rama: el tupí, el tupinambá (que en su versión criollizada se denominó ñe'engatú o língua geral) y el idioma guaraní que es actualmente lengua oficial en lugares como Paraguay, Bolivia y la provincia de Corrientes (Argentina), y que tiene varios millones de hablantes.

Los tupinambá vivían a lo largo de la costa, estando la mayor parte de la población en lo que actualmente es el área de Río de Janeiro y algo más al norte. Este grupo fue el mayor de los grupos indígenas con el que contactaron inicialmente los portugueses. Su lengua alcanzaba tal extensión, que durante los siglos XVI y XVII su lengua se llamó simplemente língua brasílica o brasiliano, apareciendo el nombre tupinambá hacia el siglo XVIII. El sacerdote José de Anchieta (1595) documentó extensivamente el estadio más antiguo de esta lengua, señalando que se tratataba de la "lengua más usada lo largo de la costa de Brasil", superando en el primer período de la colonización al portugués. El tupinambá ha sido una importante fuente de préstamos léxicos al portugués de Brasil, especialmente en lo que respecta a la flora y la fauna. Varias de esas palabras se han difundido masivamente a otras lenguas, entre ellas: tapioca (< typy ʔók-a) , jaguar (< jawár-a), mandioca (< mani ʔók-a), tucán (< tukán-a) o tapir (< tapi ʔír-a).

Los guaraníes vivían al sur de lo que ahora es São Paulo fueron el grupo más amplio con el que los exploradores españoles tuvieron contacto en la costa este de América del Sur. El antiguo guaraní, documentado y descrito por Antonio Ruiz de Montoya (1639). A diferencia del tupí y el tupinambá el guaraní no es una lengua extinta, sino que con el tiempo ha llegado a ser una de las mayores lenguas indígenas de América contando en la actualidad con casi 5 millones de hablantes (2007).

El tupí propiamente dicho estaba estrechamente relacionado con el tupinambá, aunque comparte con el guaraní la ausencia de consonantes finales. Los tupíes vivían en el área de lo que ahora es São Paulo, en el área de São Vicente y en el curso alto del río Tieté. La forma criollizada de esta lengua se llamó língua geral paulista. En la actualidad el tupí, a diferencia de la versión criollizada del tumpinambá o ñe'engatu, es una lengua extinta.

Lenguas de la familia[editar]

El término tupí-guaraní fue usado inicialmente por Alfred Métraux, el primer antropólogo que usó datos de las crónicas de los siglos XVI y XVII sobre los tupinambáes y los guaraníes. Y aunque hubo intentos de clasificación de las lenguas de esta rama en las décadas de 1940 y 1950, la primera clasificación basada en datos lingüísticos, en lugar de datos geográficos o listas de etnónimos, es la de Rodrigues (1958) presentada originalmente en el XXXII Congreso Internacional de Americanistas. Esta clasificación permitió reconocer claramente la rama tupí-guaraní del resto de lenguas que conforman la familia macro-tupí. La siguiente tabla resume la clasificación propuesta por Rodrigues:

Subgrupo Lengua Dialectos Cobertura geográfica N.º estimado de hablantes Código ISO/DIS 639-3
Subgrupo I Guaraní antiguo o guaraní clásico o guaraní jesuítico Misiones jesuíticas guaraníes Solo conservado en manuscritos de la época jesuítica
Guaraní criollo o Avañe'e[1][2][3][4] - Guaraní paraguayo, - Guaraní correntino Paraguay, Argentina, Brasil, Bolivia ~4 850 000 (1997)[5]
  • 4 650 000 (Paraguay)[6]
  • 2 000 000 (Argentina)[7]
  • 50 000 (Brasil)[8]
  • 50 000 (Bolivia)[8]
[gug]
Guaraní boliviano occidental o simba Chuquisaca (Bolivia) 7000 (1987)[9]
5000 (2000)[10]
[gnw]
Guaraní chaqueño o chiriguano Izoceño, avá Bolivia, Paraguay, Argentina 70 000 (1986)[11]
15 000-50 000 (1991)[12]
70 000 (1997)[13]
49 000 (2000)[10]
67 000 (2002)[14]
(15 000 izoceños)[14]
51 230 (2007)[15]
[gui]
Guaraní Mbyá Tambéopé, baticola Brasil, Paraguay, Argentina 8000-8500 (1997)[13]
17 500 (2000)[10]
3000 (2002)[14]
25 450 (2007)[16]
25 000 (2008)[17]
[gun]
Aché (guayakí) Cuatro dialectos, uno de ellos casi extinto Paraguay 350 (1986)[18]
850 (2002)[14]
1500 (2006)[19]
1360 (2007)[20]
[guq]
Kaiwá Teüi, Tembekuá, Kaiwám Mato Grosso do Sul (Brasil), Argentina 29 000 (1986)[21]
12 500-14 600 (1990)[22]
29 000 (1997)[23]
11 000-14 000 (1998)[24]
15 500 (2000)[25]
19 500 (2002)[14]
18.510 (2003)[26]
[kgk]
Pãí tavyterá (para algunos parte del complejo Kaiwá) Este de Paraguay,Argentina 10 000 (2000)[25]
15 000-20 000 (2007)[27][28]
[pta]
Chiripá Apapocuva Este del Paraguay, Argentina, Brasil 11 000 (1991)[29]
11 900 (1995-2000)[10][30]
[nhd]
Xetá Paraná (Brasil) 3 (1990).[31]
Casi extinto
[xet]
Tapieté, Avá o ñandeva, chané Paraguay, Argentina, Bolivia 9200 (1997)[23]
4900 (2002)[14]
2440 (2007)[32]
[tpj]
Subgrupo II
Guarayú-Sirionó-Jorá
Guarayo (Guarayú) Nordeste del área del río Guarayos, Beni (Bolivia) 5000-8000 (1991)[12]
5000 (1997)[23]
5930 (2000)[33]
5000 (2002)[14]
5933 (2007)[10][34]
[gyr]
Sirionó Este del Beni y noreste de Santa Cruz (Bolivia) 300-800 (1991)[12]
399[35]​ -400 (2000)[36]
650 (2002)[14]
[srq]
Yuqui Cochabamba (Bolivia) 50-100 (1991)[12]
120 (2000)[37]
[yuq]
Jorá Bolivia 5-10 (1991)[12]
Extinto (actual)
[jor]
Subgrupo III Cocama-Cocamilla Cocamilla, cocama (o kokama) Perú, Brasil, Colombia 15 196-18 396 (1997)[23]
260[10]​-2050 (2000)[38]
[cod]
Omagua Aizuare, Curacirari, Paguana Iquitos (Perú). Puede que ya no queden hablantes en Brasil. 10-100 (1976).[39]Casi extinto [omg]
Potiguára Paraíba (Brasil) Extinto [pog]
Tupinikim Espírito Santo y Bahía (Brasil) Extinto [tpk]
Tupinambá Costa atlántica, desde Río de Janeiro hasta el Amazonas (Brasil) Extinto [tpn]
Tupí lingua geral paulista Actual estado de São Paulo (Brasil) Extinto [tpw]
Ñe'engatú Brasil, Colombia, Venezuela 3000 (1997)[23]
8000 (1998-2000)[25][40]
3000 (2002)[14]
>6000 (2007)[41]
[yrl]
Subgrupo IV Asuriní Río Tocantins, Pará (Brasil) 300 (2001)[42] [asu]
Avá-canoeiro Goiás y valle del alto Tocantins (Brasil) 40 (1998)[43]
100 (2002)[14]
[avv]
Guajajára Pindare, zutiua, mearim, tembé de Gurupí Unas 80 aldeas en la cuenca del Maranhão (Brasil) 10 000 (1997)[23]
15 000 (2000)[44]
10 000 (2002)[14][8]
10 200 (2007)[45]
[gub]
Suruí do Pará Pará (Brasil) 180 (1997)[46]
140 (2000)[35]
150 (2002)[14]
[mdz]
Parakanã Bajo río Xingú, Pará (Brasil) 350 (2002)[14]
900 (2004)[47]
[pak]
Tapirapé Nordeste de Mato Grosso (Brasil) 350 (2000)[35]
200-350 (2002)[14]
500 (2003)[48]
[taf]
Tembé Maranhão (Brasil) 150[35]​-180 (2000)[49]
100-200 (2002)[14]
800 (2007)[45]
[tqb]
Subgrupo V Asuriní xingú Pará (Brasil) 110 (2002)[50] [asn]
Araweté Amazonas (Brasil) 80 (2002)[14]
290 (2003)[51]
[awt]
Kayabí Norte de Mato Grosso y sur de Pará (Brasil) 500 (1997)[23]
1000 (1999)[52]
800 (2000-2002)[25][14]
[kyz]
Subgrupo VI Amundava Rondônia (Brasil) 83 (2003)[53] [adw]
Apiacá Norte de Mato Grosso (Brasil) 190 (2001)[54] [api]
Júma Río Açuã, Amazonas (Brasil) 300 en 1940 y 4 en 1998.[55]Casi extinto [jua]
Karipúna Amapá (Brasil) Extinto [kgm]
Karipuná Jacaria y pama (o pamana) Rondônia y Acre (Brasil) 14 (2004).[56]Casi extinto [kuq]
Paranawát Rondônia (Brasil) Extinto [paf]
Tenharim Tenharim, parintintín, kagwahiv, karipuna jaci paraná, mialát, diahói. Amazonas y Rondônia (Brasil) 493[35]​-790 (2000)[57] [pah]
Tukumanféd Rondônia (Brasil) Extinto [tkf]
Uru-ew-wau-wau Podría ser un dialecto del tenharim Rondônia (Brasil) 87 (2003)[58] [urz]
Wiraféd Rondônia (Brasil) Extinto [wir]
Morerebi Podría ser un dialecto del tenharim Amazonas (Brasil) 100 (2000)[59] [xmo]
Subgrupo VII Kamayurá[60] Mato Grosso (Brasil) 360 (2002)[61] [kay]
Subgrupo VIII Anambé Pará (Brasil) 7 (1991).[62]Casi extinto [aan]
Amanayé Pará (Brasil) Probablemente extinto [ama]
Emerillon Frontera sur de la Guayana Francesa 200 (2000)[10]
400 (2001)[63]
[eme]
Guajá Maranhão y Pará (Brasil) 370 (1995)[64] [gvj]
Wayampi Oiyapoque, wajapuku, oiyapoque wayampi, amapari wayampi, jari. Guayana Francesa y Brasil 720 (1997)[23]
1180 (2000)[65]
500-650 (2002)[14]
[oym]
Zo'é Pará (Brasil) 150 (1998)[66]
136 (2000)[67]
[pto]
Turiwára Pará (Brasil) Extinto [twt]
Urubú-kaapor Maranhão (Brasil) 500 (1997)[23]
800 (1998)[68]
500 (2000)[35]
[urb]
Aurá Maranhão (Brasil) Extinto [aux]
Pauserna Pauserna Sudeste del Beni (Bolivia) Extinto [psm]
Subgrupo Lengua Dialectos Cobertura geográfica N.º estimado de hablantes Código ISO/DIS 639-3

Existen muchas lenguas tupí-guaraníes cuya estructura fonológica y gramatical está suficientemente alterada respecto al proto-tupí-guaraní, como para justificar la hipótesis de que esas lenguas son resultado de substitución lingüística en grupos que previamente hablaban otras lenguas. Entre estas lenguas resultado de substitución se encontrarían el chané, el tapieté, el izoceño y el achí o guayakí del subgrupo 1; el sirionó, el yuqui y el jorá del subgrupo 2, y el kokamá / omáwa del subgrupo 3.[69]

Por lo demás la clasificación en subgrupos puede realizarse de acuerdo con ciertos cambios compartidos:

Subgrupo *pʲ *kʲ *t-(i) *j *w *pʷ *kʷ
I ʦ, ʃ h, Ø ʧ, ʃ k ʧ ʤ gw β
II ʦ, s ʦ, s pj k, kʲ ʧ, ʃ j (?) w β
III ʦ, s ʦ, s pj k t ʒ, j (g)w β pw kw
IV h, Ø h, Ø ʧ k, s ʦ, ʧ z, ʧ, s w w
V Ø Ø s s s ʤ w w ɸ kw
VI h h pj k t j gw β
VII h, Ø h, Ø ʦ k ʧ j w w hw kw
VIII h, Ø h, Ø s k, ʃ, s ʃ, s j w w,(β)

Características comunes[editar]

Fonología[editar]

El inventario fonológico reconstruido para el proto-tupí-guaraní (proto-TG) es el siguiente (Jensen, 1989):

Labial Alveolar Alv.-pal. Velar Glotal
Fricativa
Oclusiva plana *p *t *k
Oclusiva labializada *pʷ *kʷ
Oclusiva palatalizada *pʲ *kʲ
Africada
Nasal plana *m *n
Nasal labializada *mʷ *ŋʷ
Nasal palatalizada *mʲ *ŋʲ
Sonorante *w *j

La mayoría de lenguas modernas han simplificado este inventario fonológico habiéndose perdido distinciones. Sin embargo, gracias a la multitud de lenguas sobrevivientes ha sido posible reconstruir con gran precisión no solo el inventario original sino los procesos fonológicos propios de proto-TG.

Comparación léxica[editar]

Los numerales en diferentes lenguas tupí-guaraníes son:[70]

GLOSA Grupo I Grupo II Grupo III Grupo IV Grupo V Grupo VI Grupo VII Grupo VIII PROTO-
TG
[71]
Guaraní Aché Guarayu Sirionó Cocama-
Cocamilla
Omagua Guaja_
jará
Tapi_
rapé
Kayabí Júma Kamayurá Anambé
'1' peteĩ etakrã ñepeĩ ko-mɨɨ~
e-mɨɨ
wepe wipi pitái maxepe ayɛpeⁱ oɲipeˑɲi mojepete tipɛʔĩ *ojepeteĩ,
*peʔĩ
'2' mokõi mirõ ñúnio therémo mukwika mkwíkia mokoz mokõi mukũⁱ mõˑkõɲə̃ mokõi mukũ *mo-kõi
'3' Mbohapy brevi-
pɨʃã
mboʦapɨ 2+hiri muʦapɨrɨka musapɾɨka naíruz maapɨt muapɨt mbɔhaˑpɨr moʔapɨt muapɨʔĩ *mo-ʦapɨr
'4' irundy gwɨra-
pɨʃã
iruŋgatu 2 + ha iruaka ɪɾuáka 2+2 xairõirõ irupãwɛ̃ mojoʔrũ je irũ mukũ *irunɨ
'5' po ipo -po ñande-o (piʃka) (piʃka) 2+3 1 x pa -po- jene po *po
'mano'
'6' poteĩ buatápa 1+oβa (sokta) (sokta) 3+3 3+3 5+1 5+1 *5+1
'7' pokõi jɨpéta 2+oβa (kaʦi) (kanʧis) 3+3+1 5+2 5+2 5+2 *5+2
'8' poapy ʃatãpa 3+oβa (pusa) (pusa) 3+3+2 5+3 5+3 5+3 *5+3
'9' porundy tõváʃu 4+oβa (isku) (iskun) 3+3+3 10-1 5+4 5+4 *5+4
'10' pa etakrã
tápa
(ʧuŋga) ʧuŋga) 1+naheta 2 x pa -po-
Los términos entre paréntesis para el cocama-cocamilla y omagua son préstamos del quechua.

Topónimos tupí-guaranís[editar]

Algunos raíces comunes en topónimos de origen tupí-guaraní son:

Referencias[editar]

  1. [1]
  2. [Dietrich 2002 (2002: 31)]
  3. [Rodrígues (1984/5: 38 y 42)]
  4. "Sobre el idioma guaraní (4)", Revista Momarandú. Por la escritora e investigadora Girala Yampey - 28 de septiembre de 2005. (Consultado el 28/03/2018)
  5. «Ethnologue report for language code - Guaraní, Paraguayan». 
  6. «Ethnologue report for Paraguay». 
  7. «Ethnologue report for Argentina». 
  8. a b c Kenneth Katzner (2002). The languages of the world. Nueva York: Routledge, tercera edición, pp. 341. ISBN 0-415-25003-X.
  9. «Ethnologue report for language code - Guaraní, Western Bolivian». 
  10. a b c d e f g Frawley, 2003: 297
  11. Bright, 1992: 96.
    Chiriguano: 70,000 speakers reported, with 50,000 in the Gran Chaco, Bolivia, 15,000 in Jujuy and Salta, Argentina, and 5,000 in Chaco of Paraguay.
  12. a b c d e Eugenius Marius Uhlenbeck & Robert Henry Robins (1991). Endangered languages. Oxford: Berg, pp. 57. ISBN 978-0-85496-313-3.
  13. a b Lyovin, 1997: 350
  14. a b c d e f g h i j k l m n ñ o p q Keith Brown & Sarah Ogilvie (2008). Concise Encyclopedia of Languages of the World. Oxford: Elsevier, pp. 1107. ISBN 978-0-08-087774-7.
  15. «Ethnologue report for language code - Guaraní, Eastern Bolivian». 
  16. «Ethnologue report for language code - Guaraní, Mbyá». 
  17. Drew Chappell (2010). Children Under Construction: Critical Essays on Play As Curriculum. Nueva York: Peter Lang, pp. 87. ISBN 978-1-4331-0623-1.
  18. Bright, 1992: 96.
  19. E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson (2006) [1994]. Encyclopedia of language & linguistics. Tomo II. Boston: Elsevier. ISBN 978-0-08-044299-0.
  20. «Ethnologue report for language code - Aché». 
  21. William Bright (1992). International encyclopedia of linguistics. Tomo II. Oxford: Oxford University Press, pp. 96.
    The language has 80 percent lexical similarity with Bolivian Guarani and 75 percent with Mbyi Guarani. Kaiwa: around 18000 speakers reported in 1986 in Mato Grosso do Sul State, Brazil; also spoken by 11000 in eastern Paraguay and in Argentina.
  22. Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman & Joseph Evans Grimes (1992). Ethnologue: languages of the world. Dallas: Summer Institute of Linguistics, pp. 12 y 27.
  23. a b c d e f g h i Lyovin, 1997: 351
  24. Colin Baker & Sylvia Prys Jones (1998). Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education. Filadelfia: Multilingual Matters, pp. 457. ISBN 1-85359-362-1.
  25. a b c d Frawley, 2003: 298
  26. «Ethnologue report for language code - Kaiwá». 
  27. «Ethnologue report for language code - Pai Tavytera». 
  28. Christopher Moseley (2007). Encyclopedia of the world's endangered languages. Nueva York: Routledge, pp. 131, ISBN 978-0-7007-1197-0.
  29. Richard B. Baldauf & Robert B. Kaplan (2007). Language Planning and Policy in Latin America: Ecuador, Mexico and Paraguay. Tomo I. Clevedon: Multilingual Matters, pp. 225. ISBN 978-1-84769-006-7.
  30. «Ethnologue report for language code - Guaraní, Ava». 
  31. «Ethnologue report for language code - Xetá». 
  32. «Ethnologue report for language code - Ñandeva». 
  33. «Ethnologue report for language code - Guarayu». 
  34. Brenzinger, 2007: 49
  35. a b c d e f Frawley, 2003: 299
  36. «Ethnologue report for language code - Sirionó». 
  37. «Ethnologue report for language code - Yuqui». 
  38. «Ethnologue report for language code - Cocama-Cocamilla». 
  39. «Ethnologue report for language code - Omagua». 
  40. «Ethnologue report for language code - Nhengatu». 
  41. Brenzinger, 2007: 34
  42. «Ethnologue report for language code - Asurini, Tocantins». 
  43. «Ethnologue report for language code - Avá-Canoeiro». 
  44. «Ethnologue report for language code - Guajajára». 
  45. a b Brenzinger, 2007: 35
  46. «Ethnologue report for language code - Suruí do Pará». 
  47. «Ethnologue report for language code - Parakanã». 
  48. «Ethnologue report for language code - Tapirapé». 
  49. «Ethnologue report for language code - Tembé». 
  50. «Ethnologue report for language code - Asurini of Xingu». 
  51. «Ethnologue report for language code - Araweté». 
  52. «Ethnologue report for language code - Kayabí». 
  53. «Ethnologue report for language code - Amundava». 
  54. «Ethnologue report for language code - Apiaká». 
  55. «Ethnologue report for language code - Júma». 
  56. «Ethnologue report for language code - Karipuna». 
  57. «Ethnologue report for language code - Tenharim». 
  58. «Ethnologue report for language code - Uru-ew-wau-wau». 
  59. «Ethnologue report for language code - Morerebi». 
  60. en:Kamayurá people (en inglés)
  61. «Ethnologue report for language code - Kamayurá». 
  62. «Ethnologue report for language code - Anambé». 
  63. «Ethnologue report for language code - Emerillon». 
  64. «Ethnologue report for language code - Guajá». 
  65. «Ethnologue report for language code - Wayampi». 
  66. «Ethnologue report for language code - Zo’é». 
  67. Frawley, 2003: 300
  68. «Ethnologue report for language code - Kaapor». 
  69. Rodrigues, 1984-85.
  70. «Tupi Numerals». Archivado desde el original el 25 de septiembre de 2011. Consultado el 21 de abril de 2012. 
  71. Mello, Antonio Augusto Souza. 2000. Estudo histórico da família linguística tupi-guarani: aspectos fonológicos e lexicais. Tese (Doutorado) - Universidade Federal de Santa Catarina, Centro de Comunicação e Expressão, Programa de Pós-Graduação em Linguística, Florianópolis. (PDF)

Bibliografía[editar]

Enlaces externos[editar]