Parafilético

De Wikipedia, la enciclopedia libre
(Redirigido desde «Parafitico»)
Los reptiles (en sentido amplio) son un grupo parafilético. El grupo puede hacerse monofilético si nos referimos a Amniota, porque incluye a mamíferos y aves o si nos referimos a Diápsida, porque incluiría a las aves..

En filogenia, un grupo es parafilético cuando incluye al ancestro común de sus miembros, pero no a todos los descendientes de este. Un grupo se constituye como parafilético cuando a un clado (rama evolutiva) se le sustraen uno o más grupos holofiléticos.

Las clasificaciones tradicionales están cargadas de grupos parafiléticos, como invertebrados, pteridofitas, reptiles o póngidos. En cada uno de estos casos, el grupo se define por la exclusión de un grupo menor dentro de otro mayor; los invertebrados son los animales que no son vertebrados; las pteridofitas son las plantas vasculares que no son fanerógamas; los reptiles son tetrápodos de piel escamosa que no son aves o mamíferos; los póngidos son los antropoides que no son homínidos. Así, cada grupo aparece definido negativamente, por rasgos que le faltan, en vez de manera positiva, por los rasgos que comparten sus miembros.

La legitimidad del uso de grupos parafiléticos en la clasificación es muy discutida. Quienes lo defienden lo hacen solo para aquellos casos en que resulta un grupo de características primitivas o ancestrales bien definidas, las cuales conforman un grado evolutivo. Los que se oponen alegan que solo los grupos holofiléticos son legítimos en una clasificación evolutiva. Bajo un cierto concepto los grupos parafiléticos son llamados monofiléticos (grupos convexos), al igual que los holofiléticos.

En las clasificaciones, los grupos parafiléticos se suelen indicar escribiendo el nombre del taxón entre comillas o añadiendo (P) a continuación del nombre del taxón, por ejemplo, "Radiolaria" o Protalveolata (P).[1]​ En algunas publicaciones se escribe un asterisco a continuación del nombre del taxón, por ejemplo, Reptilia*.[2]

Lista de taxones parafiléticos[editar]

Cuadro comparativo de grupos parafiléticos[editar]

Grupo Parafilético Grupos clásicamente excluidos pero cladísticamente incluido Grupo monofilético correspondiente
Mineralia Biota[60][61] Materia
Acytota[4][62] Cytota[63][64][65] Biota
Orthornavirae Pararnavirae[66] Riboviria
Caudoviricetes Herpesvirales[67][68]​, Mirusviricota[69] Duplodnaviria
Preplasmiviricota Nucleocytoviricota[70]​, ¿Cytota?[70][71] Bamfordvirae
Tectiliviricetes Adintoviridae, Lavidaviridae, Nucleocytoviricota y posiblemente Cytota[70][71] Bamfordvirae
Prokaryota[72][73] Eukaryota[17][18][74] Cytota
Negibacteria Posibacteria Bacteria
Archaea Eukaryota Neomura/Arkaryota
Asgardarchaeota Eukaryota Eukaryomorpha
Protista Animalia, Plantae, Fungi Eukaryota
Excavata Diaphoretickes, Podiata Eukaryota
Biliphyta Viridiplantae, Rhodelphis Archaeplastida (Plantae s.a)
Alga verde Embryophyta Viridiplantae (Plantae s.s)
Charophyta Embryophyta Streptophyta
Planta no vascular Tracheophyta Embryophyta (Plantae s. super stricto)
Pteridophyta Spermatophyta Tracheophyta
Zosterophyllopsida Lycopsida Lycophyta/Microfilo
Helechos eusporangiados Polypodiidae Polypodiophyta
Progymnospermophyta Spermatophyta Lignophyta
Gymnospermae Angiospermae Spermatophyta
Pteridospermae Angiospermae, Acrogymnospermae Spermatophyta
Dicotyledoneae Monocotyledoneae Angiospermae
Bigyra Gyrista
Wobblata Opalinata Placidozoa
Varisulca Malawimonadea, Amorphea Opimoda
Lobosa Conosa Amoebozoa
Apusozoa Opisthokonta Obazoa
Choanozoa Fungi, Animalia Opisthokonta
Opisthosporidia Eumycota Fungi
Chytridiomycota (sentido amplio) Amastigomycota Eumycota
Zygomycota Basidiomycota, Ascomycota, Entorrhizomycota Amastigomycota
Parazoa Eumetazoa, Ctenozoa[75] Animalia
Diploblasta Acanthoecida, Ctenophora (a veces considerado triploblástico), Bilateria Animalia
Choanoflagellata (sentido amplio) Metazoa/Proepitheliozoa Apoikozoa (Animalia sensu lato)
Choanozoa sensu Brunet y King ¿Ctenophora?, Eumetazoa (Trilobozoa, ParaHoxozoa) Apoikozoa/Myriazoa
Invertebrata Vertebrata Animalia
Petalonamae Ctenozoa ¿Pan-Ctenophora?
Porifera (Sensu lato) 1.-Eumetazoa (hipótesis de hermana Porifera)

2.-ParaHoxozoa, Ctenophora, Trilobozoa (hipótesis de hermana Ctenophora, ancestro coano-esponjiforme)

3.-Choanoflagellatea (hipótesis de hermana Ctenophora, ancestro neural)

Metazoa (Urmetazoo simple)

Choanozoa (Urmetazoo neural)

Radiata Bilateria Eumetazoa (Animalia sensu super stricto)
Dinomischida Ctenophora Ctenozoa
Scleroctenophora Ctenóforos sin esqueleto Ctenophora
Tentaculata Nuda Pancydippida u Octoctena
Cydippida Platyctenida, Ganeshida, Cambojiida, Cryptolobiferida, Panlobata, Beroida Pancydippida
Lobata Cestida, Talassocalycida Panlobata
Organismos polipoides Rhopaliophora, Hydrozoa, Myxozoa, Proarticulata, varios grupos de Nephrozoa Eumetazoa
Coral Actiniaria, Pennatulacea; con formas fósiles Medusozoa (incluye Myxozoa). Anthozoa, ocasionalmente Cnidaria gracias a medusozoos troncales.
Medusozoa tradicional Myxozoa Medusozoa
Medusa Aplanulata, Siphonophorae, ¿Endocnidozoa? Medusozoa
Hydroida Siphonophorae Hydroidolina
Anthoathecata Siphonophorae, Leptothecata Hydroidolina
Gusano Chordata, Arthropoda, Mollusca, Briozoos (Ectoprocta y Kamptozoa), Phoronida, Brachiopoda, Echinodermata. Nephrozoa, Bilateria con la inclusión de Proarticulata como gusanos.
Deuterostomos apomórficos Arthropoda, Gynognathifera, Mollusca, Annelida Nephrozoa
Pseudocoelomata Panarthropoda, Chaetognatha, Platyhelminthes, Lophotrochozoa Protostomia
Cycloneuralia Panarthropoda Ecdysozoa
Archaeopriapulida Priapulida, Kinorhyncha, Palaeoscolecida, Loricifera, Nematoida, Panarthropoda Ecdysozoa
Lobopodia Onychophora, Tardigrada, Arthropoda Panarthropoda
Dinocaridida Deuteropoda Arthropoda
Xiphosura (Sensu lato) Chasmataspidida, Eurypterida, Arachnida Prosomapoda
Synziphosurina Xiphosura sensu stricto, Chasmataspidida, Eurypterida, Arachnida Prosomapoda
Hymenocarina Euthycarcinoidea, Pancrustacea, Myriapoda -
Crustacea Hexapoda Pancrustacea
Entognatha Insecta Hexapoda
Apterygota Pterygota Insecta
Palaeoptera Neoptera Pterygota
Cucaracha Isoptera Blattodea
Psocoptera Phthiraptera Psocodea
Symphyta Apocrita Hymenoptera
Avispa Anthophila (Abejas), Formicidae (Hormigas) Apocrita
Parasitica Aculeata Apocrita
Antigua definición de Vespoidea Apoidea, Formicidae Aculeata más derivados que Chrysidoidea
Heterocera (Polilla) Papilionoidea (Mariposa) Lepidoptera
Platyzoa Lophotrochozoa, Dicyemida, Orthonectida Spiralia
Achantognatha Chaetognatha, Platyhelminthes, Lophotrochozoa, Dicyemida, Orthonectida Spiralia
Rotifera Acanthocephala Syndermata
Turbellaria Neodermata Rhabditophora
Polychaeta Clitellata Annelida
Oligochaeta Branchiobdellida, Hirudinea Clitellata
Nautiloidea Ammonoidea, Coleoidea Cephalopoda
Calamar Sepiida, Sepiolida, Spirulida (aunque es un tipo de calamar), si incluimos a Vampyromorphida entonces también es parafilético a Octopoda Decapodiformes, Coleoidea en sentido amplio.
Anopla Enopla Nemertea
Trochozoa Bryozoa s.l (Ectoprocta y Kamptozoa) Lophotrochozoa
Briozoos Cycliophora Bryozoa sensu lato
Tommotiida Brachiopoda, Phoronida, Bryozoa, Hyolitha Lophophorata
Inarticulata Articulata Brachiopoda
Cephalochordata (sensu lato) Tunicata, Vertebrata Chordata
Ascidiacea Thaliacea Acopa
Agnatha Gnathostomata Vertebrata
Pez Tetrapoda Vertebrata
Anamniota Amniota Vertebrata
Ostracodermi Gnathostomata, Conodonta, Cyclostomi Vertebrata de la corona
Cephalaspidomorpha Gnathostomata Cephalaspidomorphi
Placodermi Eugnathostomata Gnathostomata
Teleostomi Chondrichthyes Eugnathostomata
Acanthodii Chondrichthyes, ¿Euteleostomi? Pan-Chondrichthyes, poco probable Eugnathostomata
Osteichthyes Tetrapoda Euteleostomi
Onychodontiformes Actinistia Coelacanthimorpha
Osteolepiformes Elpistostegalia -
Tristichopteridae ¿Elpistostegalia? Eotetrapodiformes
Ichthyostegalia Tetrápoda, Whatcheeriidae, Colosteidae, Baphetidae Stegocephalia
Labyrinthodontia Lissamphibia, Lepospondyli, Amniota Stegocephalia
Temnospondyli Lissamphibia Amphibia
Anthracosauria Amniota Reptiliomorpha
Anapsida Diapsida, ¿Synapsida? Amniota
Reptilia Aves, en sentido amplio también Mammalia Sauria/Eureptilia/Sauropsida/Amniota dependiendo de su definición
Captorhinida Diapsida, Mesosauridae, ¿Araeoscelidia?,¿ Synapsida? Sauropsida, Amniota?
Lacertilia Serpentes, Amphisbaenia, Mosasauria Squamata
Thecodontia Crocodylomorpha, Pterosauria, Dinosauria Archosauriformes
Proterosuchia Phytosauria, Archosauria Archosauriformes
Rauisuchia Crocodylomorpha Paracrocodylomorpha
Sphenosuchia Crocodyliformes, Thalattosuchia Crocodylomorpha
Protosuchia Metasuchia Crocodyliformes
Rhamphorhynchoidea Pterodactyloidea Pterosauria
Dinosaurios no avianos Aves Dinosauria
Phytodinosauria (Polyparafilético) Theropoda, Herrerasauria Dinosauria
Silesauridae Posiblemente Ornithischia Pan-Ornithischia
Anchiornithidae ¿Avialae?, ¿Troodontidae?, ¿Deinonychosauria? Paraves
Sauriurae Ornithurae Avialae (Aves s.a)
Odontornithes Aves sin dientes (Vegaviidae, Cimolopterygiidae, Neornithes) Ornithurae
Aves rapaces (Poliparafilético) Coraciimorphae, Psittacopasserae Telluraves
Pelycosauria Therapsida Synapsida
Sphenacodontidae sensu lato Therapsida Sphenacodontia
Prototheria Trechnotheria Mammaliaformes (Mammalia s.a)
Plagiaulacida Cimolodonta Multituberculata
Dryolestoidea Prototribosphenida Cladotheria
Boreosphenida tradicional Marsupialia, Placentalia Tribosphenida
Ameridelphia Australidelphia Marsupialia
Insectívora Tubulidentata, Paenungulata, Xenarthra, Primates, Scrotifera Placentalia
Pseudungulata Afroinsectiphilia Afrotheria
Soricomorpha Erinaceidae Eulipotyphla
Artiodactyla Cetacea Cetartiodactyla
Anthracotheriidae Hippopotamidae Hippopotamoidea
Archaeoceti Neoceti Cetacea
Basilosauridae Neoceti Pelagiceti
Antílope Bovini, Caprinae, Alcelaphinae Bovidae
Miacoidea Nimravidae, Aeluroidea, Amphicyonidae, Canidae, Arctoidea Carnivoramorpha
Miacidae Nimravidae, Aeluroidea, Amphicyonidae, Canidae, Arctoidea Carnivoraformes
Zorro Canina, Chrysocyon, Speothos, Atelocynus Caninae
Pseudaelurus (Grado) Machairodontinae, Pantherinae, Felinae -
Conejo Lepus Leporinae
Plesiadapiformes Primates, Dermoptera Primatomorpha
Prosimii Simiiformes Primates
Adapiformes Lemuriformes Strepsirrhini
Omomyidae Tarsiidae, ¿Simiiformes? Tarsiiformes, posiblemente Haplorrhini
Mono Hominoidea (solo el grupo apomórfico acaudo) Simiiformes
Pongidae Australopithecina u Hominina Hominidae
Sivapithecini Pongini -
Australopithecus Homo, Kenyanthropus, Paranthropus -

Véase también[editar]

Referencias[editar]

  1. Adl, S.M. et al. (2012). The revised classification of eukaryotes. Journal of Eukaryotic Microbiology, 59(5), 429-514
  2. Tudge, C. (2001). La variedad de la vida: historia de todas las criaturas de la Tierra. Oxford University Press. ISBN 0-19-860426-2
  3. Novak, F.A. (1930). Systematika Botanika. J.R. Vilimek, Praha.
  4. a b Jeffrey, C. (1971). Thallophytes and kingdoms: a critique. Kew Bull. 25: 291-299.
  5. Ondřej Zicha 2008, Tree system living organisms. Biological library, BioLib.cz
  6. domain Aminoacuea 1999-2019 BioLib
  7. Margulis, Lynn & Michael J. Chapman, 1908-1910-2022, Kingdoms and Domains: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth.
  8. Simonson AB et al 2005. Decoding the genomic tree of life. Proc Natl Acad Sci U S A. 2005 May 3;102 Suppl 1:6608-13. Epub 2005 Apr 25.
  9. Zuckerkandl E, Pauling L (1965). «Molecules as documents of evolutionary history». J. Theor. Biol. 8 (2): 357-66. PMID 5876245. doi:10.1016/0022-5193(65)90083-4. 
  10. Whittaker, R.H. (1969). «New concepts of kingdoms of organisms». Science 163: pp. 150–160.
  11. Archaea Taxonomy Browser NCBI, rev. en diciembre de 2019
  12. Woese, C. R.; Kandler, O. y Wheelis, M. L. (1990). «Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 87 (12): 4576-9. PMID 2112744. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. Archivado desde el original el 16 de octubre de 2019. Consultado el 12 de mayo de 2010. 
  13. Woese C (1998). «The universal ancestor». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 95 (12): 6854-9. PMID 9618502. doi:10.1073/pnas.95.12.6854. 
  14. Tom A. Williams et al 2013. An archaeal origin of eukaryotes supports only two primary domains of life. Nature 504, 231–236 doi:10.1038/nature12779
  15. Woese, Carl R.; O Kandler, M L Wheelis (1990). "Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 87 (12): 4576–4579.
  16. Tom A. Williams et al 2013. An archaeal origin of eukaryotes supports only two primary domains of life. Nature 504, 231–236 doi:10.1038/nature12779
  17. a b Mendler, K; Chen, H; Parks, DH; Hug, LA; Doxey, AC (2019). «AnnoTree: visualization and exploration of a functionally annotated microbial tree of life». Nucleic Acids Research 47 (9): 4442-4448. PMC 6511854. PMID 31081040. doi:10.1093/nar/gkz246. Archivado desde el original el 23 de abril de 2021. Consultado el 20 de abril de 2023. 
  18. a b «GTDB release 05-RS95». Genome Taxonomy Database. 
  19. Katarzyna Zaremba-Niedzwiedzka et al. 2016-2017, Asgard archaea illuminate the origin of eukaryotic cellular complexity. Nature 541, 353–358 (19 January 2017) doi:10.1038/nature21031
  20. Fournier GP & Poole AM 2018, A Briefly Argued Case That Asgard Archaea Are Part of the Eukaryote Tree. Front Microbiol. 2018 Aug 15;9:1896. doi: 10.3389/fmicb.2018.01896. eCollection 2018.
  21. «Taxon History». Genome Taxonomy Database. Consultado el 6 de diciembre de 2021. 
  22. Woese, C. R. (marzo de 1994). «There must be a prokaryote somewhere: microbiology's search for itself». Microbiol. Rev. 58 (1): 1-9. PMC 372949. PMID 8177167. 
  23. «Taxon History». Genome Taxonomy Database. Consultado el 6 de diciembre de 2021. 
  24. «Descripción deAcheronautagen. Nov., un posible mandibulado del Silurian Waukesha Lagerstätte, Wisconsin, EE. UU.». Revista de Paleontología Sistemática: 20(1). 2109216. 2022. doi:10.1080/14772019.2022.2109216s2. 
  25. «Chordata - lancetas, tunicados y vertebrados». Archivo de Filogenia de Mikko. 2007. Consultado el 30 de diciembre de 2016. 
  26. «Un marco filogenómico y escala de tiempo para estudios comparativos de tunicados». BMC Biología . 16 (1): 39. abril de 2018. PMC 5899321. PMID 29653534. doi:10.1186/s12915-018-0499-2. 
  27. «Hagfish del mar de Tetis del Cretácico y una reconciliación del conflicto morfológico-molecular en la filogenia de los primeros vertebrados». Actas de la Academia Nacional de Ciencias de los Estados Unidos de América . 116 (6). 2019. Bibcode:2019PNAS..116.2146M. PMC 6369785. PMID 30670644. doi:10.1073/pnas.1814794116. 
  28. «A Unique Late Triassic Dinosauromorph Assemblage Reveals Dinosaur Ancestral Anatomy and Diet». Current Biology 26: 3090-3095. 2016. PMID 27839975. doi:10.1016/j.cub.2016.09.040. 
  29. «A new hypothesis of dinosaur relationships and early dinosaur evolution». Nature: 543: 501-506. 2017. doi:10.1038/nature21700. 
  30. «Multiple optimality criteria support Ornithoscelida». Royal Society Open Science: 4 (10): 170833. 2017. doi:10.1098/rsos.170833. 
  31. Bryant, H.N., and M. Wolson (2004). «“Phylogenetic Nomenclature of Carnivoran Mammals.”». Paris, Museum National d’Histoire Naturelle: First International Phylogenetic Nomenclature Meeting. Archivado desde el original el 6 de julio de 2008. Consultado el 5 de marzo de 2023. 
  32. John J. Flynn; John A. Finarelli; Michelle Spaulding. ««Phylogeny of the Carnivora and Carnivoramorpha, and the use of the fossil record to enhance understanding of evolutionary transformations»». En Anjali Goswami; Anthony Friscia, eds. p. 25 |página= y |en= redundantes (ayuda). doi:10.1017/CBO9781139193436.003. 
  33. ««A new basal Carnivoramorphan (Mammalia) from the 'Bridger B' (Black's Fork member, Bridger Formation, Bridgerian Nalma, middle Eocene) of Wyoming, USA»». Palaeontology: 53 (4): 815-832. 2010. doi:10.1111/j.1475-4983.2010.00963.x. 
  34. Susumu, Tomiya (2011). «A new basal caniform (Mammalia: Carnivora) from the Middle Eocene of North America and remarks on the phylogeny of early carnivorans». PLOS One 6 (9): e24146. PMC 3173397. PMID 21935380. doi:10.1371/journal.pone.0024146. 
  35. «Dental and tarsal anatomy of Miacis latouri and a phylogenetic analysis of the earliest carnivoraforms (Mammalia, Carnivoramorpha)». Journal of Vertebrate Paleontology 34 (1): 1-21. ISSN 0272-4634. doi:10.1080/02724634.2013.793195. 
  36. «New carnivoraforms from the latest Paleocene of Europe and their bearing on the origin and radiation of Carnivoraformes (Carnivoramorpha, Mammalia)». Journal of Vertebrate Paleontology 36 (2): e1082480. 2016. ISSN 0272-4634. doi:10.1080/02724634.2016.1082480. 
  37. Solé, F. & Ladevèze, S. (2017). «"Evolution of the hypercarnivorous dentition in mammals (Metatheria, Eutheria) and its bearing on the development of tribosphenic molars."». Evolution & Development, 19(2). pp. 56-68. 
  38. Prevosti, F. J., & Forasiepi, A. M. (2018). «"Introduction. Evolution of South American Mammalian Predators During the Cenozoic: Paleobiogeographic and Paleoenvironmental Contingencies"». 
  39. La biología y conservación de los cánidos silvestres (en inglés). Oxford: Prensa de la Universidad de Oxford.: Nachdr. d. Ausg. 2004. p. pag. 49. ISBN 978-0198515562. 
  40. Tedford et al. 1987
  41. Rothwell 2003
  42. Robles, J.M.; Madurell-Malapeira, J.; Abella, J.; Rotgers, C.; Carmona, R.; Almécija, S.; Balaguer, J.; Alba, D.M. (2013). «New Pseudaelurus and Styriofelis remains (Carnivora: Felidae) from the middle Miocene of Abocador de Can Mata (Vallès-Penedès Basin)». Comptes Rendus Palevol 12: 101-113. 
  43. Henke, Winfried, Tattersall, Ian; Hardt, Thorolf (2007). Handbook of Paleoanthropology: Vol I:Principles, Methods and Approaches Vol II:Primate Evolution and Human Origins Vol III:Phylogeny of Hominids. Springer Science & Business Media. p. p. 839. ISBN 978-3-540-32474-4. 
  44. Boyer; Costeur; Lipman, Doug M.; Loïc; Yaron (2012). «329-346». «Earliest record of Platychoerops(Primates, Plesiadapidae), a new species from Mouras Quarry, Mont de Berru, France». American Journal of Physical Anthropology. ISSN 0002-9483. doi:10.1002/ajpa.22119. 
  45. ««New fossils, systematics, and biogeography of the oldest known crown primate Teilhardina from the earliest Eocene of Asia, Europe, and North America»». Journal of Human Evolution. 128: 103-131. 2019. doi:10.1016/j.jhevol.2018.08.005. 
  46. Wisniewski, Anna L.; Lloyd, Graeme T.; Slater, Graham J. (25 de mayo de 2022). «Extant species fail to estimate ancestral geographical ranges at older nodes in primate phylogeny». Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences (en inglés) 289 (1975): 20212535. ISSN 0962-8452. PMC 9115010. PMID 35582793. doi:10.1098/rspb.2021.2535. 
  47. Ross, C.; Williams, B. y Kay, R. F. (1998). ««Phylogenetic analysis of anthropoid relationships»». Journal of Human Evolution. pp. 35(3): 221-306. 
  48. «39 (1): 13-27». Sistemática de tarseros y loris (en inglés). S2CID 10869981. primates. 1998. doi:10.1007/BF02557740. 
  49. «Nuevos fósiles, sistemática y biogeografía del primate corona más antiguo conocido, Teilhardina, del Eoceno más antiguo de Asia, Europa y América del Norte». Diario de la Evolución Humana. 1 de marzo de 2019. ISSN 0047-2484. PMID 30497682. doi:10.1016/j.jhevol.2018.08.005. 
  50. «Las especies existentes no logran estimar los rangos geográficos ancestrales en los nodos más antiguos en la filogenia de los primates». Actas de la Royal Society B: Ciencias biológicas. Wisniewski, Anna L.; Lloyd, Graeme T.; Slater, Graham J. ISSN 0962-8452. PMC 9115010. PMID 0962-8452 |pmid= incorrecto (ayuda). doi:10.1098/rspb.2021.2535. 
  51. Arsuaga, JL, Martínez, I (1998). Temas de hoy, ed. La especie elegida. Ed. Temas de hoy |url= incorrecta con autorreferencia (ayuda). p. 41. ISBN 84-7880-909-0. 
  52. Gabbatiss, Josh. (Consultado el 21 de octubre de 2018.). ««Los monos que cruzaron el Atlántico hasta Sudamérica»». 
  53. O'Neill, Dennis (2012).. ««Evolución temprana de los primates: los primeros primates»». 
  54. «393-409». «Un nuevo antropoide del último Eoceno medio de Pondaung, Myanmar central». Journal of Human Evolution. (2001). pp. 40 (5). ISSN 0047-2484. 
  55. ««Fossilworks: Catarrhini»». Fossilworks. 
  56. Wasson, D. A. ((1868)). «Filosofía épica». The North American Review. p. 107 (221) |página= y |páginas= redundantes (ayuda). 
  57. «Tree of Life: Hominidae». 
  58. Scarre, Christopher (2013). Thames & Hudson., ed. The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies (en en inglés). Londres. p. 784. ISBN 0-500-28531-4. 
  59. Link Springer. «Analyzing Hominin Phylogeny: Cladistic Approach». 
  60. Bernard Pelletier 2015, Empire Biota: Taxonomy and Evolution. Lulu.com, 2016 ISBN 1329799984, 9781329799981
  61. Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O'Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S. (1 March 2017). "Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates". Nature. 543: 60–64.
  62. Kango, Naveen (2013). Textbook of Microbiology. I. K. International. p. 128. ISBN 9380026447. 
  63. Yarus M (2002). «Primordial genetics: phenotype of the ribocyte». Annual Review of Genetics 36: 125-51. PMID 12429689. doi:10.1146/annurev.genet.36.031902.105056. 
  64. Chen, Irene A.; Walde, Peter (July 2010). «From Self-Assembled Vesicles to Protocells». Cold Spring Harb Perspect Biol 2 (7): a002170. PMC 2890201. PMID 20519344. doi:10.1101/cshperspect.a002170. 
  65. Rijja Hussain Bokhari, Nooreen Amirjan, Hyeonsoo Jeong, Kyung Mo Kim, Gustavo Caetano-Anollés, Arshan Nasir (2020). Bacterial Origin and Reductive Evolution of the CPR Group. Oxford Academic. https://doi.org/10.1093/gbe/evaa024
  66. Ahmed A. Zayed, James M. Wainana, Guillermo Dominguez Huerta, Eric Pelletier, Matthew Sullivan (2022). Cryptic and abundant marine viruses at the evolutionary origins of Earth’s RNA virome. Science org.
  67. Koonin EV, Dolja VV, Krupovic M, Varsani A, Wolf YI, Yutin N, Zerbini M, Kuhn JH (18 de octubre de 2019). «Create a megataxonomic framework, filling all principal/primary taxonomic ranks, for dsDNA viruses encoding HK97-type major capsid proteins» (docx). International Committee on Taxonomy of Viruses (en inglés). Consultado el 19 de mayo de 2020. 
  68. Andrade-Martínez JS, Moreno-Gallego JL, Reyes A (August 2019). «Defining a Core Genome for the Herpesvirales and Exploring their Evolutionary Relationship with the Caudovirales». Sci Rep 9 (1): 11342. Bibcode:2019NatSR...911342A. PMC 6683198. PMID 31383901. doi:10.1038/s41598-019-47742-z. Consultado el 19 de mayo de 2020. 
  69. Morgan Gaïa, Lingjie Meng, Eric Pelletier, Patrick Forterre, Chiara Vanni, Antonio Fernandez-Guerra, Olivier Jaillon, Patrick Wincker, Hiroyuki Ogata, Tom O. Delmont. (2021). Plankton-infecting relatives of herpesviruses clarify the evolutionary trajectory of giant viruses. Biorxiv.
  70. a b c Arshan Nasir, Kyung Mo Kim, Gustavo Caetano-Anolles (2012). Giant viruses coexisted with the cellular ancestors and represent a distinct supergroup along with superkingdoms Archaea, Bacteria and Eukarya. BMC Evolutionary Biology.
  71. a b Rijja Hussain Bokhari, Nooreen Amirjan, Hyeonsoo Jeong, Kyung Mo Kim, Gustavo Caetano-Anollés, Arshan Nasir (2020). Bacterial Origin and Reductive Evolution of the CPR Group. Oxford Academic. https://doi.org/10.1093/gbe/evaa024
  72. Origin of Life: Hypothesis Traces First Protocells Back to Emergence of Cell Membrane Bioenergetics Science Daily 2012.
  73. Campbell, N. (2003). Biology: Concepts & Connections. San Francisco: Pearson Education.
  74. Katarzyna Zaremba-Niedzwiedzka et al. 2016-2017, Asgard archaea illuminate the origin of eukaryotic cellular complexity. Nature 541, 353–358 (19 January 2017) doi:10.1038/nature21031
  75. «rn ffi».